Rapport parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening
15 januari 2025, debat - Wat gaat de regering doen met de aanbevelingen uit het rapport van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening? De Kamer debatteert met minister Van Hijum (Sociale Zaken en Werkgelegenheid), staatssecretaris Palmen (Herstel en Toeslagen), minister Uitermark (Binnenlandse Zaken) en staatssecretaris Struycken (Rechtsbescherming).
In het rapport Blind voor mens en recht deelt de enquêtecommissie haar bevindingen over het ontstaan van de toeslagenaffaire. Grondrechten zijn geschonden, de rechtsstaat is terzijde geschoven in het fraudebestrijdingsbeleid en de staatsmachten zijn blind geweest voor mens en recht. De commissie doet negentien aanbevelingen, zoals meer oog voor mensen in het overheidsbeleid en afschaffing van het toeslagenstelsel.
De Kamer debatteerde eerder, op 23 en 25 april 2024, met de enquêtecommissie over het rapport. Een ruime Kamermeerderheid heeft toen in een motie uitgesproken dat alle aanbevelingen van de commissie overgenomen zouden moeten worden.
Uitvoering aanbevelingen
De aanbevelingen zijn nog niet uitgevoerd, worden nog onderzocht of zijn gelijk in de prullenbak gekieperd, stelt Stultiens (GroenLinks-PvdA) ontevreden. Hij wil van het kabinet een betere reactie op het rapport. Ceder (ChristenUnie) spoort de regering aan om tempo te maken en woorden om te zetten in daden. Als er bijvoorbeeld niet snel een plan komt voor hervorming van het toeslagenstelsel, komt daar in deze kabinetsperiode waarschijnlijk niets meer van.
In beginsel neemt het kabinet de aanbevelingen over, zegt minister Van Hijum, want het wil het vertrouwen van mensen in een dienstbare overheid en de democratische rechtsstaat herstellen. Maar in de uitwerking maakt het kabinet soms andere afwegingen. Van Hijum vindt dat het kabinet daar goede argumenten voor heeft.
Toeslagenstelsel
De aanbeveling van de commissie om het toeslagenstelsel af te schaffen was heel duidelijk, stelt Sneller (D66) vast, maar staat het kabinet hier wel achter? Er wordt in ieder geval geen haast mee gemaakt en er is geen geld voor gereserveerd, constateert hij.
Toeslagen waren bedoeld om mensen met de laagste inkomens ondersteunen, zegt Flach (SGP), maar ondertussen vallen 6 miljoen mensen onder het stelsel. Zijn ideaal is dat mensen zonder toeslagen kunnen rondkomen, maar dat kost tijd. Het afschaffen van toeslagen zal jaren duren, ziet ook Van Eijk (VVD). Zij wil dat de regering in de tussentijd verbeteringen doorvoert aan het bestaande stelsel, te beginnen met de kinderopvangtoeslag.
Staatssecretaris Palmen ziet brede steun voor afschaffing van het toeslagenstelsel. Maar voor een nieuw stelsel zijn tijd en draagvlak nodig, benadrukt ze. Ook moet het samengaan met een herziening van het belastingstelsel. Het kabinet wil daarop vooruitlopen door bijvoorbeeld de kinderopvang inkomensonafhankelijk te maken en direct te financieren, zodat daar geen toeslag meer voor nodig is.
Menselijke maat
Politici begrijpen de wet- en regelgeving vaak al niet meer, zegt Omtzigt (NSC), en dat geldt dan zeker voor burgers. Het gevolg was dat mensen zijn vermorzeld in de toeslagenaffaire. De problemen met de berekening van WIA-uitkeringen door het UWV laten volgens Omtzigt zien dat dit weer gebeurt.
De overheid moet een bondgenoot zijn voor mensen en niet geleid worden als een bv, betoogt Dijk (SP). Hij laakt het neoliberale denken, dat volgens hem heeft gezorgd voor een onpersoonlijke overheid. Burgers moeten wat hem betreft altijd persoonlijk contact kunnen hebben met de overheid.
Als de overheid vastloopt in de uitvoering, zegt Van Dijk (CDA), is er te weinig oog voor de gevolgen voor mensen. Medewerkers in uitvoeringsorganisaties moeten meer ruimte en vertrouwen krijgen om professionele keuzes te maken, gebaseerd op de specifieke situatie van burgers. Ook Rikkers (BBB) pleit voor een cultuuromslag bij de uitvoeringsorganisaties. Het systeem was belangrijker dan de mensen, en dat moet veranderen.
Het kabinet wil in 2025 met de Kamer een wet bespreken die burgers een redelijke termijn geeft om vergissingen te herstellen, zegt minister Van Hijum. Fouten worden dan niet onnodig zwaar bestraft en er wordt rekening gehouden met iemands situatie. Daarnaast krijgen uitvoeringsorganisaties meer ruimte om hun eigen aanpak te bepalen.
Van Hijum wil ook dat de politiek meer gaat luisteren naar wat uitvoeringsorganisaties te zeggen hebben over wetgeving. Ze moeten makkelijker aan de bel kunnen trekken over knelpunten. Een cultuuromslag moet meer maatwerk mogelijk maken. Minister Uitermark streeft naar een overheid die weer “menselijk, toegankelijk en dichtbij is”. Het moet eenvoudiger worden om persoonlijk contact met ambtenaren te hebben over overheidsbesluiten. Ook het recht op vergissen hoort daarbij.
We mogen niet opnieuw doorslaan in de fraudebestrijding, zegt Mulder (PVV): een foutje mag niet worden uitgelegd als fraude. Maar hij wil ook voorkomen dat de fraudeaanpak te soft wordt, want dat tast het fundament van de sociale zekerheid aan.
Institutioneel racisme
Koekkoek (Volt) vraagt aandacht voor discriminerende algoritmen. Ze wijst in dat verband op de aanbeveling van de enquêtecommissie om het budget van de Autoriteit Persoonsgegevens structureel te verhogen.
De “toeslagenmisdaad” heeft het institutioneel racisme van de overheid laten zien, concludeert Van Baarle (DENK). Afkomst en nationaliteit waren onderdeel van risicomodellen, waardoor mensen met een migratieachtergrond disproportioneel vaak zijn gecontroleerd op fraude. Hoe kan nog steeds niet duidelijk zijn hoe er discriminerende criteria in modellen terecht zijn gekomen?
Staatssecretaris Palmen wil nog een ultieme poging doen om dat te achterhalen. Verschillende wettelijke kaders verplichten de overheid om discriminatierisico’s van modellen te documenteren, zegt minister Uitermark. Oneigenlijk gebruik van nationaliteit en etniciteit in risicoprofielen moet worden teruggedrongen, vindt zij.
Juridische ondersteuning
Een landelijk dekkend netwerk voor hulp en ondersteuning bij sociaaljuridische vraagstukken, hogere vergoedingen voor de sociale advocatuur en ruimere criteria voor gesubsidieerde rechtsbijstand. Verschillende woordvoerders vragen hoe de regering deze aanbevelingen uit het rapport gaat invullen. Kostić (PvdD) vindt dat mogelijkheden voor de meest kwetsbaren om zich te verweren tegen de overheid de hoogste prioriteit moet krijgen.
Mensen kunnen voor hulp kosteloos terecht bij voorzieningen zoals het Juridisch Loket, sociaal raadslieden en rechtswinkels. Staatssecretaris Struycken heeft het Juridisch Loket gevraagd om in regio’s met minder aanbod van rechtshulp een coördinerende rol te spelen. Een kwartiermaker moet met voorstellen komen voor een landelijk netwerk dat burgers overal in het land toegang geeft tot sociaaljuridische hulp.
De Kamer stemt op 21 januari over de tijdens het debat ingediende moties.
Zie ook
- Het overzicht van de laatste debatten in het kort
- De geredigeerde woordelijke verslagen van Kamervergaderingen (het stenogram). Deze zijn maximaal vier uur na het uitspreken beschikbaar.
- Kijk debatten terug via Debat Direct