Debat over de situatie in de verkennende fase van de kabinetsformatie

1 april 2021, debat - In het debat met de afgetreden verkenners Jorritsma en Ollongren is de Kamer kritisch over het optreden van VVD-leider Rutte in de verkenning van de kabinetsformatie.

"Linkse partijen hielden elkaar niet echt vast", "onderhandelingsstijl Hoekstra" en "‘meerderheid Eerste Kamer voor niemand een must". Deze aandachtspunten, zichtbaar op de notitie die toenmalig verkenner Ollongren onder haar arm hield toen er een foto van haar werd gemaakt, riepen veel vragen op. Maar de meeste commotie ontstond over "positie Omtzigt, functie elders".

Uit de gespreksverslagen met de verkenners die openbaar werden gemaakt, blijkt dat VVD-leider Rutte heeft geopperd dat Omtzigt minister zou kunnen worden in een nieuw kabinet. Tegen de media ontkende hij eerder over het CDA-Kamerlid te hebben gesproken.

Ik heb me het gesprek met de verkenners achteraf verkeerd herinnerd, zo verklaart Rutte (VVD). In zijn ogen heeft hij niet gelogen en naar eer en geweten de media te woord gestaan. Rutte erkent dat hij een fout heeft gemaakt, maar dat was onbewust. Hij biedt Omtzigt en anderen zijn excuses aan.

Wantrouwen en afkeuring

Heel Nederland is door Rutte voorgelogen, zegt Wilders (PVV): hij heeft geprobeerd een uitstekend, kritisch Kamerlid onschadelijk te maken door hem een ministerspost aan te bieden. De PVV-fractievoorzitter dient daarom een motie van wantrouwen in. SP, PvdA, GroenLinks, FVD, PvdD, Volt, JA21, SGP, DENK, 50PLUS, BBB en BIJ1 stemmen voor de motie, maar dat is onvoldoende voor een meerderheid.

Het vertrouwen in Rutte heeft een forse deuk opgelopen, zegt Kaag (D66). Hoekstra (CDA) spreekt van een "blamage". Beide fractievoorzitters dienen samen een motie in waarmee zij Ruttes handelwijze afkeuren. Afgezien van de VVD steunen alle fracties deze motie.

Waarom steunen D66 en CDA de motie van wantrouwen niet? Andere woordvoerders vragen zich dat af. Kaag en Hoekstra leggen uit dat er een verschil is tussen het optreden van Rutte als fractieleider en als premier. Zij keuren met hun motie zijn handelen als fractieleider af.

Rol Rutte

Kan Rutte nog geloofwaardig door als premier en VVD-leider? Marijnissen (SP) en Ploumen (PvdA) denken van niet. Er is een probleem met "de eer en het geweten" van de premier, zegt Simons (BIJ1), of met "het geheugen".

Iedere keer als Rutte in de problemen komt, heeft hij ergens geen herinneringen meer aan, concludeert Klaver (GroenLinks). Ook Kaag (D66) ziet een "patroon van vergeetachtigheid". Hoeveel geheugenverlies is nog acceptabel, vraagt Dassen (Volt) zich af. Een premier met zo'n slecht geheugen zou het land niet mogen leiden, vindt Van der Plas (BBB).

Omtzigt is vasthoudend, stelt Segers (ChristenUnie), en daarom lastig voor een kabinet. Moest een kritisch Kamerlid onschadelijk gemaakt worden? Ouwehand (PvdD) denkt van wel.

De formulering "je moet wat met Omtzigt" uit het gespreksverslag maakt volgens Eerdmans (JA21) duidelijk dat de CDA'er als een probleem werd beschouwd. Marijnissen (SP) vermoedt dat Omtzigts rol in de toeslagenaffaire de aanleiding was, maar Rutte spreekt dat tegen.

Via via

Wanneer was Rutte er eigenlijk van op de hoogte dat Omtzigt in zijn gespreksverslag wordt genoemd? Baudet (FVD) vraagt daarnaar. Vanochtend om half acht hoorde ik "via via" dat de naam er vermoedelijk in stond, reageert Rutte, die de bron niet wil prijsgeven.

Wie heeft Rutte gebeld over zijn gespreksverslag? Ollongren en de nieuwe verkenners Van Ark en Koolmees waren op de hoogte, maar ontkennen dat zij het lek waren. Een van hen liegt, concludeert Baudet (FVD), of er is ambtelijk gelekt. Beide mogelijkheden zijn voor Baudet "onacceptabel". Hij pleit daarom voor een parlementaire ondervraging.

Voor herstel van het vertrouwen is het slecht dat de premier hier niets over zegt, benadrukt Klaver (GroenLinks). Het is volgens hem belangrijk dat alle partijen tijdens de verkenning en het formatieproces gelijk worden behandeld. Azarkan (DENK) sluit zich daarbij aan: hoe kunnen we vertrouwen hebben als er informatie lekt? Het via via krijgen van informatie riekt naar misbruik van de macht, zegt Ploumen (PvdA).

Rol verkenners

Praten over de positie van Kamerleden past niet in de rol van de verkenners, vindt Den Haan (50PLUS). Zij wil dat hun taken duidelijker worden omschreven en afgebakend.

We staan als politiek totaal voor aap, zegt Hoekstra (CDA). Het was pijnlijk dat de aantekeningen zichtbaar waren, maar vooral de inhoud van de notitie verbaast hem. Los daarvan vindt hij het onverstandig dat er twee verkenners zijn benoemd, die bovendien nog politiek actief zijn.

Misschien moeten we verkenner Ollongren dankbaar zijn voor haar onvoorzichtigheid, zegt Baudet (FVD). Die heeft volgens hem namelijk de "betonrot in ons systeem" laten zien. Ouwehand (PvdD) wil de ontstane situatie aangrijpen om te breken met oude machtspolitiek waarin zaken worden achtergehouden.

Ollongren biedt haar excuses aan voor de zaken die fout zijn gegaan in de verkenning en voor het in een brief onbewust verkeerd informeren van de Kamer. In hun persoonlijke aantekeningen hebben de verkenners niets opgenomen over Omtzigt, en ze hadden geen inzicht meer in de ambtelijke aantekeningen. Jorritsma noemt het "suf" dat ze vergeten waren dat de naam van Omtzigt is genoemd.

Omtzigts positie was geen onderwerp dat besproken moest worden, verzekeren de verkenners, maar de stabiliteit van het CDA was wel relevant voor de coalitievorming. "Functie elders" had niet als aandachtspunt in de notitie moeten staan.

Het is totaal ongeloofwaardig dat zowel de twee verkenners als Rutte zich niets kunnen herinneren van het gesprek over Omtzigt, stellen Wilders (PVV) en Marijnissen (SP). Hoekstra (CDA) en Van der Staaij (SGP) vinden het vreemd dat niet bij het bureau van de verkenners is gecheckt of de naar de Kamer gestuurde brief inhoudelijk juist was.

Heeft Jorritsma gesuggereerd dat Omtzigt Kamervoorzitter zou kunnen worden? Verschillende woordvoerders zouden dat vreemd vinden, omdat zij daar als verkenner niet over ging. Jorritsma kan het zich niet precies herinneren, maar het was in ieder geval niet bedoeld als serieuze opmerking.

Vertrouwen verkenning en formatie

Het vertrouwen in de verkenning heeft grote schade opgelopen, concluderen verschillende woordvoerders. En vertrouwen is het cement dat nodig is in een kabinetsformatie, stelt Van der Staaij (SGP). Segers (ChristenUnie) ziet een vertrouwenscrisis, binnen de politiek én tussen kiezers en gekozenen.

Om het vertrouwen te herstellen stelt Kaag (D66) voor om een informateur te benoemen die afstand heeft tot de politiek. Daarvoor is brede steun.

De Kamer heeft aansluitend op het debat over de tijdens het debat ingediende moties gestemd.

Zie ook: