Plenair verslag Tweede Kamer, 90e vergadering
Donderdag 6 juni 2019

• Begin

  10:15 uur
• Sluiting

  19:38 uur
• Status

  Gecorrigeerd

---

Opening

Voorzitter: Arib

Aanwezig zijn 139 leden der Kamer, te weten:

Van Aalst, Aartsen, Agema, Alkaya, Amhaouch, Arib, Azarkan, Azmani, Becker, Beckerman, Beertema, Belhaj, Van den Berg, Van den Berge, Bergkamp, Bisschop, Den Boer, Van den Bosch, Martin Bosma, Bosman, Bouali, Van Brenk, Bromet, Bruins, Buitenweg, Van Dam, Diertens, Tony van Dijck, Emiel van Dijk, Gijs van Dijk, Jasper van Dijk, Dijkhoff, Pia Dijkstra, Remco Dijkstra, Dik-Faber, Diks, Drost, Van Eijs, El Yassini, Ellemeet, Fritsma, Futselaar, Geleijnse, Geluk-Poortvliet, Van Gent, Van Gerven, Geurts, De Graaf, Graus, De Groot, Groothuizen, Van Haga, Rudmer Heerema, Pieter Heerma, Helder, Hiddema, Hijink, Van den Hul, Jetten, Karabulut, Kerstens, Klaver, Koerhuis, Koopmans, Van Kooten-Arissen, Kops, Kröger, Krol, Kuik, Kuiken, Kwint, Laan-Geselschap, Laçin, De Lange, Van der Lee, Leijten, Van der Linde, Lodders, Madlener, Maeijer, Marijnissen, Markuszower, Von Martels, Van Meenen, Middendorp, Van der Molen, Moorlag, Agnes Mulder, Anne Mulder, Edgar Mulder, Nijboer, Nijkerken-de Haan, Van Nispen, Van Ojik, Omtzigt, Ouwehand, Öztürk, Palland, Paternotte, De Pater-Postma, Peters, Ploumen, Van Raak, Van Raan, Raemakers, Renkema, Rog, Ronnes, Van Rooijen, De Roon, Arno Rutte, Schonis, Segers, Sienot, Sjoerdsma, Slootweg, Smeulders, Sneller, Snels, Stoffer, Tellegen, Tielen, Van Toorenburg, Veldman, Verhoeven, Voordewind, Aukje de Vries, Wassenberg, Van Weerdenburg, Westerveld, Weverling, Van Weyenberg, Wiersma, Van Wijngaarden, Wilders, Wörsdörfer, Van 't Wout, Yeşilgöz-Zegerius en Ziengs,

en de heer Blok, minister van Buitenlandse Zaken, de heer Hoekstra, minister van Financiën, mevrouw Ollongren, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, en de heer Rutte, minister-president, minister van Algemene Zaken.

De voorzitter:
Ik open de vergadering van donderdag 6 juni 2019. Ik heet iedereen van harte welkom.

Mededelingen

Mededelingen

Mededelingen

De voorzitter:
Ik deel aan de Kamer mee dat het volgende lid zich heeft afgemeld:

Van der Staaij.

Deze mededeling wordt voor kennisgeving aangenomen.

Hamerstukken

Hamerstukken

Aan de orde is de behandeling van:

• het wetsvoorstel Goedkeuring van het koninklijk besluit van 14 februari 2019 tot wijziging van het Besluit uitsluiting aftrek omzetbelasting 1968 (35196);
• het wetsvoorstel Wijziging van de Wet op het financieel toezicht in verband met het nader regelen van het gebruik van het burgerservicenummer bij de uitvoering van het depositogarantiestelsel (35003);
• het wetsvoorstel Wijziging van de Wet op het financieel toezicht en enige andere wetten op het terrein van de financiële markten (Wijzigingswet financiële markten 2019) (35117).

Deze wetsvoorstellen worden zonder beraadslaging en, na goedkeuring van de onderdelen, zonder stemming aangenomen.

Turkije

Turkije

Aan de orde is het VAO Turkije (AO d.d. 15/05).

Termijn inbreng

De voorzitter:
Ik heet de minister van Buitenlandse Zaken van harte welkom. Ik geef mevrouw Karabulut als eerste spreker namens de SP het woord.

Mevrouw Karabulut (SP):
Voorzitter, dank u wel. We hebben gesproken over onze relatie met Turkije. Zoals iedereen weet, hollen de democratie, de rechtstaat en de mensenrechten in Turkije sinds de mislukte couppoging van drie jaar geleden heel hard achteruit. Turkije is zo'n beetje nummer één in het gevangenzetten van journalisten. Meer dan 100.000 mensen, ambtenaren, zijn ontslagen. Politieke tegenstanders zitten in de gevangenis en de Turkse president Erdogan wil een eenmansstaat, een eenpartijstaat, en gaat door met onderdrukkingen. Het treurige is dat dit steeds verder gaat. Niet alleen Turkse staatsburgers zijn nu slachtoffer van de repressie van de president en zijn regime, maar ook Nederlanders. Daarom dien ik de volgende motie in.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Karabulut, Ploumen, Van Ojik, Voordewind en Sjoerdsma.

Zij krijgt nr. 260 (32623).

Mevrouw Karabulut (SP):
Voorzitter. U kunt zich voorstellen dat ik onder deze condities en omdat Turkije en vooral de Turkse regering zich niets aantrekken van de democratische waarden en van de voorwaarden die gesteld worden om toe te treden tot de Europese Unie, ook de volgende motie indien.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Karabulut. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 261 (32623).

Dank u wel, mevrouw Karabulut. Dan geef ik nu het woord aan de heer De Roon namens de PVV.

De heer De Roon (PVV):
Voorzitter, dank u wel. De motie die mevrouw Karabulut zojuist heeft ingediend over de beëindiging van de onderhandelingen met Turkije over toetreding tot de EU, had ook ik willen indienen, maar dat hoeft niet meer. Ik zal de motie van harte steunen.

Voorzitter. In zijn brief van 13 mei jongstleden aan de Kamer schreef de minister dat "het Turkije vrijstaat om banden te onderhouden met Turken die in het buitenland wonen, zolang dit geschiedt op basis van vrijwilligheid". Nou, ik denk niet dat er nog veel vrijwilligheid mogelijk is in de hechte Turkse gemeenschap in ons land. Als je al criticus bent van Turkije en van Erdogan, dan wordt het je buitengewoon lastig gemaakt om je nog te verzetten tegen contacten en onderzoeken door de Turkse staat. De PVV vindt het in ieder geval een slecht idee dat de Turkse overheid de Turkse Nederlanders kan en zal beïnvloeden. Het zou juist veel beter zijn om de Turken in Nederland zo veel mogelijk te vrijwaren van banden met de Turkse staat. Dat zou de inzet van de regering moeten zijn. De PVV wil niet dat Turken in Nederland worden beïnvloed door dat kwaadaardige bewind van Erdogan. Zijn invloed is beslist niet goed voor de Nederlandse samenleving. Daarom wil ik daarover een motie indienen, die als volgt luidt.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid De Roon. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 262 (32623).

De heer De Roon (PVV):
Dank u zeer.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer De Roon. Dan geef ik nu het woord aan mevrouw Ploumen namens de PvdA.

Mevrouw Ploumen (PvdA):
Voorzitter, dank u wel. We hebben tijdens het algemeen overleg gesproken over de relatie met Turkije. Ik heb de minister gevraagd waaruit volgens hem een verbetering van de betrekkingen bestaat, maar dit biedt vooral ook ruimte om aan de Turkse regering een aantal zaken voor te leggen waar de Kamer zich zorgen over maakt. Een daarvan is de gevangenneming van een Rotterdamse vrouw met haar jonge baby. Ik hoor graag nog van de minister wat er sinds het AO nog is gebeurd. Heeft hij zich nog persoonlijk ingezet voor de zaak?

Ik heb ook nog een vraag die een beetje vooruitkijkt. Het vakantieseizoen komt eraan. We weten dat er Nederlanders naar Turkije gaan. We weten ook dat er Nederlanders gevangen zitten in Turkije. Wat doet de minister om ervoor te zorgen dat mensen zich in vrijheid kunnen bewegen en zich in vrijheid kunnen uitspreken?

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel, mevrouw Ploumen. Ik geef nu het woord aan de heer Koopmans namens de VVD.

De heer Koopmans (VVD):
Voorzitter, dank u wel. Ook de VVD maakt zich natuurlijk grote zorgen over de enorme erosie van de rechtsstaat, de democratie en de mensenrechten in Turkije. Het kan natuurlijk niet zijn dat Nederlanders, zeker Nederlanders met een dubbele nationaliteit, bang moeten zijn om op vakantie naar Turkije te gaan, omdat ze bang zijn dat ze daar op onterechte gronden vastgezet zullen worden. Het is goed dat de minister daar ook werk van maakt in de gesprekken, maar het is dan ook tijd om werk te maken van een alternatieve manier waarop de Europese Unie zou kunnen samenwerken met Turkije op het gebied van veiligheid, migratie en handelsbevordering. Daarom zal de heer Omtzigt mede namens mij straks een motie indienen.

Dank u wel.

De voorzitter:
Meneer Koopmans, mevrouw Karabulut heeft nog een vraag voor u.

Mevrouw Karabulut (SP):
Deelt de heer Koopmans onze mening en die van vele andere partijen in de Tweede Kamer dat de minister zich nadrukkelijk moet uitspreken voor vrijlating van alle politieke gevangenen, maar specifiek ook van Nederlanders die in Turkije om politieke redenen worden vastgehouden omdat zij hier actief zijn in een vereniging en kritisch zijn over het regime?

De heer Koopmans (VVD):
Ja. Volgens mij heb ik dat net precies ook gezegd.

Mevrouw Karabulut (SP):
Begrijp ik dan goed dat wij op steun van de fractie van de VVD kunnen rekenen voor onze motie op dit punt?

De heer Koopmans (VVD):
De motie van mevrouw Karabulut vraagt de minister om nog nadrukkelijker te doen wat hij eigenlijk al doet. Dus volgens mij — ik kijk ook even naar hoe de minister daarop gaat antwoorden — is die motie overbodig. Iemand die al iets doet, hoef je niet te vragen om dat nog een keer te doen of om dat extra te doen, want hij doet het al. Maar het gaat erom dat er in Turkije ook Nederlanders worden vastgehouden, naar wij aannemen op verkeerde gronden. Dat is een hele slechte zaak. Dan is het heel goed dat de regering zich inzet om die mensen vrij te krijgen. Dan is het ook heel goed dat de regering de Turkse regering erop aanspreekt dat dat heel slecht is.

De voorzitter:
Dank u wel. Ik geef nu het woord aan de heer Bouali namens ... Nee, hij ziet daarvan af. Dan ga ik naar de heer Voordewind namens de ChristenUnie.

De heer Voordewind (ChristenUnie):
Dank u wel, voorzitter. Ik dank de minister voor zijn antwoorden in het AO. Daarin hebben we het ook gehad over het veiligheidsmechanisme dat de Amerikanen proberen in te stellen in Syrië, op de grens met Turkije. De minister van Buitenlandse Zaken van Amerika heeft daar afgelopen week het een en ander over gezegd. Wij hoorden dat het concrete voorstel nu bij Nederland ligt. Ik vraag de minister van Buitenlandse Zaken van Nederland wanneer daar een reactie van Nederland op komt.

Voorzitter. We hebben het ook gehad over het bagatelliseren van de Armeense genocide door president Erdogan. Hij heeft het "een noodzakelijke relocatie" genoemd. Hij speelt inmiddels zelfs de religieuze kaart ten aanzien van de Armeniërs en heeft het over "het vermoorden van moslims". Daarmee zet hij de moslimachterban op tegen de Armeniërs, wat zeer gevaarlijk is. Daarom kom ik tot de volgende motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Voordewind, Karabulut, Van der Staaij, Omtzigt, Van Ojik en De Roon.

Zij krijgt nr. 263 (32623).

Dank u wel. De heer Öztürk namens DENK.

De heer Öztürk (DENK):
Ja, voorzitter. Eén motie, om de handelsbetrekkingen met Turkije nog beter en vlot te laten verlopen.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Öztürk. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 264 (32623).

De heer Voordewind (ChristenUnie):
Ik vroeg me even af wat de motie toevoegt aan de brief die wij van de minister hebben gehad. Die brief staat inderdaad die intensivering voor. Daar kan je anders over denken — wij denken daar anders over — maar het staat wel in de brief.

De heer Öztürk (DENK):
Nou, dat is precies het punt. Het kabinet doet dat, maar ik denk dat het ook goed is dat wij dat als Kamer uitspreken. Ik denk dat het ook goed is voor onze handelspartners, zakenmensen, ondernemers en beleggers om te horen dat ook de Kamer, na wat er in de afgelopen jaren allemaal gebeurd is, uitspreekt dat de handel met Turkije wordt verbeterd.

De heer Koopmans (VVD):
De VVD is altijd voor handel, in de juiste omstandigheden, dus een pleidooi voor het bevorderen van handel klinkt voor mij positief.

De heer Öztürk (DENK):
Dank voor de steun.

De heer Koopmans (VVD):
Maar de vraag is wel wat de heer Öztürk hier concreet bedoelt. Of probeert hij gewoon een algemeen goednieuwsverhaal te vertellen?

De heer Öztürk (DENK):
Concreet bedoel ik dat de Kamer in de afgelopen jaren zeer negatief over de relatie met Turkije heeft gesproken, wat effecten heeft gehad op ondernemers in Nederland als het gaat om investeringen en beleggingen van beide landen. Ik denk dat het een goed signaal zou zijn voor onze ondernemers, maar ook voor ondernemers in Turkije, om te horen dat de Kamer uitspreekt dat de handelsrelatie weer moet verbeteren. Ik denk dat dat heel veel banen gaat opleveren en dat het ook goed is voor onze economische groei.

De heer Koopmans (VVD):
Ik hoor dus dat de heer Öztürk geen enkele concrete maatregel noemt. Het enige wat hij zegt is: de relatie moet beter. En dan heeft hij het dus niet over het bevorderen van handel. Dan heeft hij het erover dat wij geen kritiek meer mogen hebben op Turkije vanwege de mensenrechtenschendingen of zo. Als hij nou wel zegt dat er concrete maatregelen zijn, dan hoor ik die heel graag, maar het enige wat hij nu noemt, is gewoon: laten we aardiger zijn tegen Turkije. En dan vraag ik de heer Öztürk waarom, want we hebben hier te maken met hele ernstige mensenrechtenschendingen ...

De heer Öztürk (DENK):
Wat is uw vraag?

De heer Koopmans (VVD):
... met erosies van de rechtsstaat en met ondermijning van de democratie. Wat wil de heer Öztürk nou?

De heer Öztürk (DENK):
Als de VVD de handelsrelatie met Turkije niet wil bevorderen, moet de VVD dat zelf weten en dat ook aan de eigen achterban vertellen. Voor ons is het belangrijk dat de Kamer uitspreekt dat de 400-jarige betrekkingen, die heel goed zijn gegaan — het is inmiddels 406 jaar geworden, heb ik begrepen — nog beter worden. Dat is de lijn van DENK.

De heer Koopmans (VVD):
Voorzitter ...

De heer Öztürk (DENK):
Twee termijnen, dacht ik?

De heer Koopmans (VVD):
Voorzitter, nee ...

De voorzitter:
Daar ga ik over.

De heer Öztürk (DENK):
Ja, maar ...

De voorzitter:
Ja. De heer Koopmans.

De heer Koopmans (VVD):
Wij zijn erg voor het bevorderen van handel waar dat kan, maar de heer Öztürk heeft nu een motie waarin hij zegt "laten we de handel bevorderen", zonder iets concreets te noemen. En als ik hem vraag wat hij dan bedoelt ...

De voorzitter:
U heeft uw punt gemaakt, meneer Koopmans.

De heer Koopmans (VVD):
... dan zegt hij eigenlijk: u mag geen kritiek leveren op Turkije.

De heer Öztürk (DENK):
De voorzitter geeft u de gelegenheid om nog een keer iets tegen mij te zeggen, maar het is gewoon een herhaling van zetten. Wij willen betere betrekkingen en betere handelsrelaties voor onze economische groei. Ik denk dat de VVD-fractie dat met mij eens zal zijn, en ook de achterban.

Mevrouw Karabulut (SP):
Ik vroeg mij af of de fractie van DENK louter wil inzetten op nog betere handelsbetrekkingen, of misschien ook oog heeft voor dat wat níét gaat, en steun zou willen geven aan al die journalisten en mensen die om politieke redenen ofwel in de gevangenis zitten, ofwel onderdrukt worden.

De heer Öztürk (DENK):
Dat is een punt dat hier al jaren bijna iedere maand wordt bediscussieerd. Wat DENK nu inbrengt, is dat we ook onze handelsrelaties moeten verbeteren, waardoor er weer een mogelijkheid is. Dat heeft de minister terecht gezegd tijdens het algemeen overleg: als ik in overleg ben, als ik daar ben, als er een goede communicatie is en als we goede betrekkingen hebben, kan ik ook wat meer betekenen. Ik denk dat de lijn nu moet zijn, na jaren van bagger en ellende, met name vanuit uw kant, omdat u toch — laten we eerlijk zijn — een terroristische organisatie als PKK wil steunen, dat we naar een tijd gaan waarin we, zoals in de oude tijd, op een goede manier met elkaar omgaan.

De voorzitter:
Dit is de zoveelste keer dat u, in dit geval, mevrouw Karabulut ervan verdenkt iets met een terroristische organisatie te maken te hebben. Heeft u daar bewijzen voor? Ik vind deze aantijgingen naar collega's best wel heftig.

De heer Öztürk (DENK):
Daar gaat de voorzitter niet over.

De voorzitter:
Jawel, want het gaat om persoonlijke aantijgingen.

De heer Öztürk (DENK):
Nee, daar gaat de voorzitter niet over. U geeft iemand een derde termijn. Vervolgens ben ik in discussie met mevrouw Karabulut en probeert u zich daarin te mengen. Daar gaat u niet over.

De voorzitter:
Ik vind het een persoonlijke beschuldiging.

De heer Öztürk (DENK):
Maar daar is ...

De voorzitter:
Persoonlijke beschuldigingen, of het nou gaat om mevrouw Karabulut of wie dan ook, vind ik nogal wat. Ik vind het nogal wat wat u zegt.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
We krijgen nu een soort jij-bakken. Het gaat erom dat u een collega op een bepaalde manier neerzet. Het is nogal wat wat u hier tegen een collega zegt.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Wilt u even een klein beetje tot tien tellen en mij laten uitpraten? Ik geef de heer Voordewind het woord.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Omdat ik dat doe en omdat ik de voorzitter ben.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Ik ga over de orde van de dag en de orde van deze zaal. Daar ga ik over.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Precies, dat Reglement van Orde zou u eens een keertje goed moeten bestuderen. De heer Voordewind.

De heer Voordewind (ChristenUnie):
Volgens mij kan ik gewoon een punt van orde maken. Daar moet de heer Öztürk het ook mee eens zijn. Als een collega zo hard wordt aangevallen en wordt beschuldigd van betrokkenheid bij een terroristische organisatie, dan vind ik dat ook andere collega's voor haar op moeten komen. Ik dank de voorzitter voor haar initiatief. U zou daadwerkelijk de bewijzen bij het woord moeten leveren, want anders moet u echt uw beschuldigingen intrekken. Wat u hier verkondigt is geen klein bier.

De heer Koopmans (VVD):
Precies dat. Dit soort beschuldigingen zijn buitengewoon ongepast. Ik vind het buiten de orde. Ik wil maar zeggen dat mevrouw Karabulut en ik het heel vaak niet eens zijn, maar ik sta pal naast haar als iemand haar beschuldigt van het zijn van terrorist of van het sympathiseren met terrorisme. Dat is ongepast en schandelijk. De heer Öztürk moet dat terugnemen. Mevrouw de voorzitter, ik waardeer het zeer als u daar heel streng op acteert.

De heer De Roon (PVV):
Ik sluit me aan bij de woorden van de heer Voordewind en de heer Koopmans, en bij uw inzet op dit punt hier.

De heer Van Ojik (GroenLinks):
Voor alle duidelijkheid: dat geldt ook voor mij. Ik ben heel benieuwd naar het antwoord van collega Öztürk op al deze vragen.

Mevrouw Ploumen (PvdA):
Ik sluit me aan bij de voorgaande sprekers.

De heer Bouali (D66):
Het zou de collega van DENK inderdaad sieren als hij dit terugneemt. Ik sluit me aan bij de vorige sprekers. Ik denk dat dit zeer ongepast is en dat de collega een gevaarlijke weg inslaat als hij een collega in dit huis zo besmeurt en beschuldigt.

De voorzitter:
U wilt daar iets op zeggen, mevrouw Karabulut?

Mevrouw Karabulut (SP):
Zeker, voorzitter. Dank voor uw steun en dank aan de collega's. Voor de mensen die meeluisteren: wees niet bevreesd; ik ben een democratisch gekozen volksvertegenwoordiger en een trotste volksvertegenwoordiger, en ik zet mij in voor democratie en mensenrechten. Wat de heer Öztürk zojuist deed, is volgens mij niet alleen heel erg laag, maar het toont ook precies het probleem van Turkije aan. Mensen die anders denken en op vreedzame wijze willen bijdragen aan het oplossen van het probleem, worden bestempeld als de ander, als vijand, als terrorist. Mijn vraag was een hele simpele. De heer Öztürk en zijn partij zetten zich elders in de wereld altijd in voor mensenrechten, of het nou in Myanmar of Palestina is, en conditioneren ook de relatie die zij aangaan. Maar helaas, als het aankomt op Turkije, staat de heer Öztürk pal voor het repressieve systeem van de heer Erdogan. Dat is bijzonder spijtig.

De voorzitter:
Dan geef ik nu het woord aan de heer Öztürk.

De heer Öztürk (DENK):
Maar dat is toch ook een beschuldiging? Waar heeft u de bewijzen dan? Niks. Het gaat erom dat ik hier wel wat bewijzen heb. Het is de SP-fractie onder leiding van mevrouw Karabulut die een motie heeft ingediend om de terreurorganisatie PKK te legaliseren. Dus het is gewoon een feit dat de SP-fractie onder leiding van mevrouw Karabulut een band heeft met de PKK. Dat geeft zij ook toe. Ze heeft nog nooit — nog nooit, voorzitter — één keer negatief gesproken over de PKK en over de mensenrechtenschendingen van een terroristische organisatie. Dat kan zij ook niet. Dat is precies de hypocrisie die ik hier zie. Een terroristische organisatie is al 30 jaar mensen in Turkije aan het vermoorden, maar de SP-fractie, met mevrouw Karabulut voorop, zegt geen woord. Al die kinderen, al die ouderen en al die soldaten die daar vermoord worden, laat u gewoon links liggen. Dat is wat ik bedoel, mevrouw Karabulut. Spreek eens uit dat u geen PKK-vriend bent en dat u de PKK een terroristische organisatie vindt. Spreek dat een keer uit! Dan stopt de discussie hier ook.

Mevrouw Karabulut (SP):
Wanneer de heer Öztürk zich inderdaad zou verzetten tegen het repressieve systeem en pal aan de zijde van de slachtoffers van dat systeem en van de politieke gevangenen zou staan, dan zou hij zich daarover durven uitspreken. Ik heb er geen enkele moeite mee om uit te spreken dat de PKK een terroristische organisatie is. Ik probeer uit te leggen dat je een vreedzame weg moet volgen in plaats van onderdrukking, als je dat probleem zou willen oplossen. Dan zouden we verder komen, maar daar wil de heer Öztürk helaas niks van weten. Wederom toont hij hier waar hij staat als het gaat om het repressieve systeem van de heer Erdogan.

De heer Öztürk (DENK):
Ik heb vandaag niks gezegd over het systeem in Turkije. Dat doen wij nooit. Het enige wat ik heb gezegd, is: laten we uitspreken dat de handelsrelatie met Turkije verbeterd wordt. En dan krijg je zo'n aanval. Ik ben blij dat u zich uitspreekt, mevrouw Karabulut. Ik ben blij dat u zegt dat de PKK een terroristische organisatie is. Ik ben ook blij dat u daarmee afstand neemt van de koers van een aantal jaren geleden, toen de SP die terreurorganisatie met een motie wilde laten legaliseren. De PKK heeft ook vertakkingen in Nederland, ook hier in Den Haag en in Amsterdam, waar u vandaan komt. Eén stap verder zou zijn dat u uitspreekt dat de daden die ze hier verrichten, ook niet kunnen en dat al die afpersingen en al die andere daden ook moeten worden aangepakt. Die stap komt nog, denk ik.

De voorzitter:
Ik ga naar de heer Omtzigt.

De heer Omtzigt (CDA):
Ik geloof dat hier bijna Kamerbreed een vraag gesteld is aan de collega van DENK. Die weigert hij te beantwoorden. Iemand van terrorisme beschuldigen is bloedserieus. Ik vraag de heer Öztürk dus om met bewijzen te komen. Dit is zo serieus, omdat het regime in Turkije verre van democratisch is. De beschuldiging dat iemand terroristische banden heeft, wordt door die regering tegen politieke tegenstanders ingezet om hun het leven en het privéleven onmogelijk te maken. Daarom vraag ik om hier afstand van te nemen. Dat doe ik niet omdat je niet van mening kunt verschillen over hoe met de Koerdische kwestie omgegaan wordt, maar wel omdat je mekaar niet in die hoek wilt zetten. Want dat leidt tot hele nare acties richting elkaar. Dat weet de heer Öztürk heel goed. Dat verzoek doe ik. Ik doe het ook via u, voorzitter, want u bewaakt de orde en heeft hier de instrumenten voor in het Reglement van Orde.

De heer Öztürk (DENK):
Dat is precies het punt dat wij al jaren maken. Wij worden door een aantal fracties continu in een bepaalde hoek gezet. Continu! En daarom ontvangen wij bedreigingen. Ik heb onlangs weer aangifte moeten doen. We worden hier door een aantal fracties en ook door de Kamervoorzitter— dat heb ik maandag uitgelegd — continu in de hoek gezet, waardoor wij in de media worden beschimpt. Door die uitlatingen hebben wij in de samenleving continu met bedreigingen te maken. Als de heer Omtzigt daadwerkelijk eerlijk zou zijn, zou hij zeggen: ook wij moeten dat niet doen richting de heer Öztürk, richting DENK. Dan houdt het op. Ik ben bereid om die stap te zetten, maar dan moet ervoor gezorgd worden dat iedereen elkaar niet in de hoek zet. Het moet niet zo zijn dat DENK in een bepaalde hoek wordt gezet en met het regime in Turkije wordt verbonden en dat mevrouw Karabulut vervolgens wordt verdedigd. Ik heb net aangegeven dat de SP een motie heeft ingediend om de PKK, een terreurorganisatie, te legaliseren. Dat is mijn bewijs. Aan de hand daarvan kan ik laten zien dat de SP daarmee samenwerkt. Meer dan dat hoef ik niet te laten zien.

De voorzitter:
Meneer De Roon, ik zie u staan, maar ik wil eigenlijk ...

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Meneer Öztürk, wilt u even stoppen als ik aan het woord ben? Ik wil eigenlijk ...

De heer De Roon (PVV):
Ik heb nog een andere interruptie. Die gaat niet over wat nu besproken is, maar wel over ...

De voorzitter:
Oké, dan gaan we verder.

De heer De Roon (PVV):
Het gaat buitengewoon slecht met de Turkse economie. De Turkse lira heeft enorm aan waarde verloren dankzij het slechte beleid van de Turkse overheid op economisch terrein. En dan komt de heer Öztürk hier ervoor pleiten dat de handel met Turkije fors moet worden geïntensiveerd en dat de regering zich daar keihard voor moet inzetten. Dat betekent dus dat hij ervoor pleit dat onze regering steun gaat geven aan het islamistisch neo-Ottomaanse bewind van Erdogan. Waarom doet u dat?

De heer Öztürk (DENK):
Het gaat hierom. Er wonen 80 miljoen mensen, die al 406 jaar betrekkingen hebben met Nederland. Nederland is een van de grootste investeerders in Turkije. Er gaan bijna 1 miljoen mensen op vakantie. Er wonen honderdduizenden mensen van Nederlandse komaf in Turkije. We willen als Nederland handel drijven. Dat is ook ons principe. Dat doen we ook met China. Terwijl daar de Oeigoeren worden onderdrukt, is de Chinese overheid vandaag met alle egards ontvangen. Ik hoorde daar niets over. Geen tweet van de buitenlandwoordvoerders, ook niet van onze meneer De Roon. Hij zegt niet: de Oeigoeren worden daar onderdrukt; waarom zegt u niet iets over de mensenrechtenschendingen? Maar als het gaat om Turkije, staat hij vooraan.

De voorzitter:
De heer De Roon, tot slot.

De heer De Roon (PVV):
Dit is de zoveelste jij-bak van de heer Öztürk. Geef nou gewoon eens antwoord op een vraag. Waarom wilt u dat die Turkse economie verbetert? Waarom wilt u dat onze Nederlandse overheid dat schrikbewind van Erdogan ondersteunt door te doen wat u voorstelt?

De heer Öztürk (DENK):
De Turkse economie is er voor 80 miljoen mensen daar.

De voorzitter:
Gaat u afronden?

De heer Öztürk (DENK):
En die levert ook economische voorspoed en banen voor Nederland. Als u dat niet wilt, moet u dat maar vooral hier zeggen.

De voorzitter:
Meneer Van Ojik, ik zie u staan, maar ...

De heer Van Ojik (GroenLinks):
Ik zie u ook zitten, voorzitter.

De voorzitter:
Goedemorgen, meneer Van Ojik.

De heer Van Ojik (GroenLinks):
Ik aarzelde, maar ...

De voorzitter:
Ja, ik zag het.

De heer Van Ojik (GroenLinks):
Ik denk dat het goed is dat de vraag die mevrouw Karabulut stelde, en die gevolgd werd door die beschuldiging waar u terecht als eerste een grens bij heeft getrokken, blijft staan. De fractie van DENK zegt dat we meer economische betrekkingen moeten hebben met Turkije. Daarover kun je van mening verschillen. Maar betekent dit voor de fractie van DENK ook dat dit gepaard moet gaan met een consistente en consequente kritiek op de mensenrechtensituatie, als die daar aanleiding toe geeft? En die geeft daar aanleiding toe. Gaan die dingen hand in hand? Of doen we wel het een, maar niet het ander? Want dan weten we in ieder geval, in al die mist die de heer Öztürk creëert, waar de fractie van DENK staat.

De heer Öztürk (DENK):
Er is continu kritiek, van alle fracties hier. U wordt dus op uw wenken bediend. Mevrouw Karabulut doet niets anders dan kritiek leveren. Er is dus continu kritiek. Mijn punt is dat wij een lans willen breken. Wij zeggen: probeer in deze tijden, nu de relaties verbeterd zijn, die handelsrelaties te verbeteren. Dan wordt het contact beter en het brengt voor beide landen economische voorspoed.

De voorzitter:
Tot slot, meneer Van Ojik.

De heer Van Ojik (GroenLinks):
Mijn vraag was niet of er continu kritiek is van anderen. Mijn vraag was waar de fractie van DENK staat op dit punt. Collega Öztürk kan heel veel mist creëren en heel veel tegenaanvallen lanceren, maar het is een heel eenvoudige vraag. Hij wil meer economische betrekkingen. Dat mag hij willen, maar moet dit ook gepaard gaan met kritiek op de mensenrechtensituatie in Turkije? Dat is de simpele vraag die mevrouw Karabulut hem stelde, waarna die idiote aanval gelanceerd werd.

De heer Öztürk (DENK):
Wij hebben vaker aangegeven dat DENK zelf bepaalt op welke wijze en op welke plek de kritiek gebracht wordt. Natuurlijk hebben wij kritiek daar waar dat nodig is. Dat heeft de heer Kuzu ook vaker uitgesproken. Als het nodig is, zeggen wij natuurlijk dat er dingen niet goed gaan. Maar het gaat erom dat de fracties hier proberen ons in een hoek te duwen, ons op een bepaalde manier te beschimpen en ons op een bepaalde manier te verbinden aan een bepaald regime, terwijl niemand, geen enkel medium, daar bewijzen voor heeft. In de woorden van mevrouw Karabulut, aan het einde, ging het ook die richting op. Dat hoorde de Kamervoorzitter niet, want dat vindt ze niet belangrijk. Maar op het moment dat het debat terugkaatst, is het niet leuk.

De voorzitter:
Ik wil eigenlijk ... Wilt u stoppen als ik aan het woord ben? Even een klein beetje respect. Respect voor dit huis, respect voor de regels die we met elkaar hebben afgesproken, respect voor de functie van Voorzitter. U hoeft geen respect voor mij te hebben, maar wel voor de functie. Wilt u daar alstublieft een keertje rekening mee houden en stoppen met tussendoor allerlei dingen naar mij te roepen? Stop ermee. Stop ermee.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Dank u wel. Gaat u weer zitten. Dan geef ik nu het woord aan ... Even kijken wie de volgende spreker is.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
U bent klaar. De heer Omtzigt.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Het is mooi geweest, meneer Öztürk. Dan geef ik het woord aan de heer Omtzigt.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Ik geef het woord aan de heer Omtzigt.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Meneer Öztürk, het heeft geen enkele zin om op deze manier door te gaan. Dan ga ik nu naar de heer Omtzigt van het CDA.

De heer Öztürk (DENK):
...

De voorzitter:
Doe dat. Het woord is aan de heer Omtzigt namens het CDA. Gaat uw gang.

De heer Omtzigt (CDA):
Voorzitter, dank u wel. Ik sta toch enigszins perplex van de wijze waarop een collega hier weggezet wordt. Ik vraag u dat in het Presidium te bespreken. Het kan niet zo zijn dat wij hier elkaar in een terroristische hoek wegzetten en voor de rest geen vragen van collega's beantwoorden. Dit is geen manier van debat voeren. Ik had hier echt wat anders verwacht.

De voorzitter:
Ik wil gewoon deze discussie afronden. Er is van alles heen en weer gezegd en wij moeten verder met de agenda. Gaat uw gang, meneer Omtzigt.

De heer Omtzigt (CDA):
Ja, voorzitter. We praten over een land dat een grote openluchtgevangenis geworden is, waar mensen weggezet worden in een hoek, bewust, en waar tientallen journalisten opgepakt worden en vele Nederlanders in gevangenissen zitten. We praten over een land dat economisch in de moeilijkheden zit en dat waarschijnlijk wel steun bij het IMF moet aanvragen. En een aantal mensen hier steekt gewoon de kop in het zand voor die grote problemen van Turkije. Dat land, voorzitter, daar dient de Nederlandse regering duidelijk tegen te zijn. Niet alleen dient zij het aan te spreken op de uitspraken over de Armeense genocide, zoals wordt verzocht in de motie van de heer Voordewind die wij medeondertekend hebben, zij dient ook te stoppen met de onderhandelingen over de toetreding. Ja, dan moeten we een alternatief vinden, en dat alternatief heeft te maken met samenwerken. Het is een buurland van de Unie, dus je zult moeten samenwerken op handelsbevordering en migratie. Daarom de volgende motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Omtzigt en Koopmans. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 265 (32623).

Dank u wel, meneer Omtzigt.

Dat was het. Ik denk dat ik iedereen heb gehad. Ik kijk naar de minister: kan hij direct antwoorden? Dat is het geval. Dan is nu het woord aan de minister.

Termijn antwoord

Minister Blok:
Dank u wel, voorzitter. Ik zal ingaan op de ingediende moties en op een enkele aanvullende vraag. De motie van mevrouw Karabulut op stuk nr. 260 verzoekt de regering zich nadrukkelijker in te spannen en zich uit te spreken voor vrijlating van Nederlandse politieke gevangenen in Turkije. Het beleid van de Nederlandse regering is om zich in te zetten voor de vrijlating van politieke gevangenen overal in de wereld. Ik zou de indieners eigenlijk willen vragen om het woordje "Nederlandse" weg te halen, want onze inzet is breder dan die waarom deze motie vraagt. Maar verder is de motie ondersteuning van beleid.

Dan de motie van mevrouw Karabulut op stuk nr. 261.

De heer Omtzigt (CDA):
Ik vind dit een bijzonder rare figuur. Ik vind het goed dat we opkomen voor politieke gevangenen overal in de wereld, maar mag ik van de minister van Buitenlandse Zaken vragen dat hij een bijzondere verantwoordelijkheid heeft voor Nederlandse burgers ten opzichte van alle andere burgers in deze wereld?

Minister Blok:
Alle gevangenen met de Nederlandse nationaliteit, overal in de wereld, op welke grond dan ook vastgezet of berecht, krijgen consulaire ondersteuning. Omdat deze motie specifiek gaat over politieke gevangenen, vind ik het wel van belang om te benadrukken dat Nederland zich wereldwijd inzet voor politieke gevangenen, dus ook in Turkije.

Mevrouw Karabulut (SP):
Maar het bizarre is dat, mede door de politiek die we net zagen, Nederlandse burgers die gebruikmaken van de Nederlandse vrijheid van meningsuiting en vereniging inmiddels door de Turken ook aangepakt worden. Dan is het niet te veel gevraagd dat wij als Nederlands parlement zeggen: doe dat in het bijzonder. Dus als ik de woorden "in het bijzonder voor Nederlandse politieke gevangenen" zou toevoegen, zou de minister daar misschien heel enthousiast op kunnen reageren.

Minister Blok:
Voorzitter, het is een verrassend debat. Ik omarm namelijk de motie. Dat wordt ook erkend door een aantal aanwezigen. Ik moet overigens wel de regels van de rechtsstaat respecteren. Ik spreek Turkije regelmatig aan op het belang van onafhankelijke rechtspraak, dus ik moet ook afwachten wat het juridisch oordeel zal zijn in nu lopende zaken. Die volgen we nauwgezet en ook met zorg, maar daar zijn nog geen uitspraken in. Maar dat doet niet af aan mijn algemene stelling dat Nederland zich overal en te allen tijde inzet voor mensen met de Nederlandse nationaliteit die gevangen zitten. Dat is punt één. Punt twee is dat wij ons inzetten voor mensen met welke nationaliteit dan ook die om politieke redenen gevangen zitten. Ik dacht dat de hele Kamer het daarmee eens zou zijn.

De voorzitter:
Tot slot, mevrouw Karabulut. Heel kort.

Mevrouw Karabulut (SP):
Tot slot, voorzitter. Misschien ook voor u en de mensen thuis nog even waar dit vandaan komt. Ik vraag dit natuurlijk omdat er een Nederlandse vrouw met een kind nu al langer dan een maand gevangen zit, en anderen ook. De minister was in zijn ontmoeting met de minister van Buitenlandse Zaken van Turkije, Çavuşoğlu, nogal zuinig, waar hij het typeerde als een juridische kwestie. Wij verwachten echt een duidelijke uitspraak en inzet van onze minister. Maar ik dank de minister dat hij de motie positief adviseert en dat hij dus nog meer zijn best gaat doen.

De voorzitter:
Dat was allemaal naar aanleiding van een motie die werd omarmd. Het is toch wat hier.

Minister Blok:
Zeker. Dat belooft nog wat voor de volgende moties, want ik ga ze niet allemaal omarmen. Mevrouw Ploumen vroeg overigens ook naar de specifieke kwestie waar mevrouw Karabulut naar vroeg. Dus daar zal ik nog op ingaan.

De motie van mevrouw Karabulut op stuk nr. 261 verzoekt de regering zich met gelijkgestemde landen binnen de Europese Unie in te spannen om de EU-toetredingsbesprekingen met Turkije te beëindigen. De toetredingsbesprekingen zijn bevroren. Over het verzoek om naar gelijkgestemde landen te zoeken, heb ik in het algemeen overleg al aangegeven dat die er niet zijn. Deze motie ontraad ik dus.

De motie op stuk nr. 262 van de heer De Roon verzoekt de regering om de invloed van de Turkse overheid in Nederland niet te tolereren, maar zo veel mogelijk terug te dringen. We moeten hier een onderscheid maken. Er is invloed van een buitenlandse overheid die wij kenmerken als ongewenste buitenlandse beïnvloeding. Op het moment dat dat buiten de openbaarheid gebeurt en in de vorm van dwang gebeurt, is dat ongewenst. Dan zullen we ons daartegen inzetten, of dat nu vanuit Turkije gebeurt of vanuit een ander land. Het feit dat een overheid contact heeft met onderdanen in een ander land is op zich niet verboden. Dat doet Nederland ook. Er zijn ook Nederlandse scholen in andere landen. Onze ambassades onderhouden in andere landen contacten met mensen met de Nederlandse nationaliteit die dat willen. Deze motie maakt geen onderscheid tussen ongewenste beïnvloeding en normale contacten. Zo algemeen als deze motie is gesteld, moet ik die ontraden.

Mevrouw Ploumen vroeg inderdaad naar de zaak van de Rotterdamse vrouw. Ik heb in het overleg aangegeven dat ik zowel vanuit het oogpunt van het respecteren van privacy als uit het oogpunt van effectiviteit altijd terughoudend moet zijn met het bespreken van individuele zaken. Ik heb inderdaad aangegeven dat ik specifiek deze zaak ook zelf heb besproken met minister Çavuşoğlu, overigens in andere bewoordingen dan mevrouw Karabulut mij net in de mond legde. Sindsdien is er steeds consulaire bijstand verleend door ons consulaat-generaal in Istanbul. Er is bij mijn weten nog geen rechtszaak geweest, maar wij zullen dit zorgvuldig blijven volgen.

Dan de motie op stuk nr. 263 van de heer Voordewind, over uitspraken van president Erdogan. Die spreekt afkeer uit over de uitspraken van de Turkse president, verzoekt de regering afstand te nemen van deze uitspraken en dat kenbaar te maken aan de Turkse regering. Zoals de heer Voordewind weet, is er voor het kabinet geen twijfel dat er in 1915 een grootschalige moordpartij heeft plaatsgevonden op Armeniërs, en dat dit ook echt onze respect en aandacht verdient. Wij bespreken dit onderwerp met regelmaat met de Turkse autoriteiten. Deze motie is dan ook ondersteuning van beleid.

De voorzitter:
Ondersteuning beleid? U moet echt een oordeel uitspreken.

Minister Blok:
"Oordeel Kamer" is dan het codewoord, geloof ik.

De voorzitter:
Ja.

Minister Blok:
De motie op stuk nr. 264 van de heer Öztürk spreekt zich ervoor uit dat de handelsrelatie met Turkije zo veel mogelijk geoptimaliseerd en waar mogelijk verbeterd wordt. Die motie is overbodig. Zoals ik ook in het overleg heb aangegeven, zetten wij het volledige handelsinstrumentarium in met betrekking tot Turkije.

Dan de motie van de heer Omtzigt.

De voorzitter:
Het oordeel?

Minister Blok:
Overbodig.

De voorzitter:
Overbodig, dat is dan? Ik wil eigenlijk dat de minister het zelf uitspreekt.

Minister Blok:
Heb ik een onjuiste code? Ik heb hier een codetabel nodig.

De voorzitter:
Ja, precies.

Minister Blok:
Wat is de multiplechoiceversie op dit moment?

De voorzitter:
Dat hebben we uitgebreid gecommuniceerd met alle bewindspersonen.

Minister Blok:
Oké. Ontraden?

De voorzitter:
De heer De Roon denkt: laat maar.

Minister Blok:
Ontraden, valt die onder de codetabel?

De voorzitter:
Overbodig. Dat is dan ontraden.

Minister Blok:
De volgende motie, op stuk nr. 265, is van de heer Omtzigt en de heer Koopmans. Deze verzoekt de regering de nieuwe Europese Commissie te verzoeken binnen een jaar een voorstel voor een alternatieve samenwerking voor het lidmaatschap met Turkije uit te werken waarin wordt ingezet op afspraken op het gebied van onder meer veiligheid, het tegengaan van legale immigratie en handelsbevordering.

Zoals ik ook in het overleg heb aangegeven, zijn de toetredingsbesprekingen met Turkije bevroren en inderdaad, vanwege de achteruitgang zoals de heer Omtzigt die ook schetst, is er ook geen enkele aanleiding om die besprekingen weer te starten. Tegelijkertijd is er bij andere EU-landen ook geen enkele behoefte om ze definitief af te breken. Dus om beide redenen moet ik deze motie ook ontraden.

De voorzitter:
Dank u wel. Daarmee zijn we aan het einde gekomen van dit VAO over Turkije.

De beraadslaging wordt gesloten.

De voorzitter:
Over de ingediende moties zullen we dacht ik volgende week dinsdag stemmen. Ik dank de minister.

De vergadering wordt enkele ogenblikken geschorst.

Verantwoordingsdebat over het jaar 2018

Verantwoordingsdebat over het jaar 2018

Aan de orde is het Verantwoordingsdebat over het jaar 2018.

Termijn inbreng

De voorzitter:
Aan de orde is het Verantwoordingsdebat over het jaar 2018.

Ik heet de minister-president, de minister van Financiën en de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties van harte welkom.

Ik geef de heer Tony van Dijck namens de PVV als eerste spreker het woord.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Voorzitter, dank u wel. We kijken vandaag terug naar het jaar 2018, het eerste volle jaar van het kabinet-Rutte III. Eerlijk is eerlijk, ze hadden de wind mee. De economie groeide met 2,7% en de werkloosheid daalde naar een niveau van voor de crisis, naar 3,8%. 195.000 mensen vonden in 2018 een baan. Maar laten we niet vergeten dat deze mensen eerder hun baan zijn verloren door het verkeerde beleid van deze zelfde Mark Rutte. Feitelijk zijn we nu dus terug bij af. Laten we ook niet vergeten dat nog steeds meer dan een miljoen mensen langs de kant staan, ondanks deze gespannen arbeidsmarkt. Er zitten nog steeds 400.000 mensen in de bijstand. Dat aantal wil maar niet dalen. Er zitten ook nog steeds 250.000 mensen in de WW. Hoe is dat te verklaren? Dat is mijn eerste vraag aan de minister van Financiën. Bedrijven snakken naar personeel en tegelijkertijd zitten er 650.000 mensen in een uitkering. Dat kan toch niet?

Voorzitter. Daar zit een tevreden minister van Financiën; dat kun je zien. Het geld klotst namelijk bij zijn ministerie tegen de plinten. In 2018 haalde hij 285 miljard op aan belastingen. Dat is 14 miljard meer dan een jaar eerder. En voor 2019 loopt dit op tot boven de 300 miljard. 300 miljard aan belastingen en premies dragen wij af aan deze minister! Er komt zelfs zo veel geld binnen dat het hem niet eens lukt om het geld uit te geven. Vorig jaar werd 5,2 miljard minder uitgegeven dan begroot. Meer dan 2 miljard ligt voor wegen en defensie op de plank, onbesteed. Maar het ergste is nog dat begin van dit jaar de energierekening steeg met €335, terwijl nu uit de verantwoordingsstukken blijkt dat er nog 2,5 miljard aan subsidies voor duurzame energie ongebruikt ligt te verstoffen. Waar slaat dat op, vraag ik aan de minister. Toch komt er bij de Voorjaarsnota weer meer geld bij, voor defensie, voor klimaat, voor jeugdzorg. Ze krijgen allemaal een miljardje extra van deze minister. Of ze het wel kunnen besteden, dat zien we later wel. Kan de minister verklaren waarom hij denkt dat ze nu wel dat miljard kunnen besteden?

De cruciale vraag voor vandaag is namelijk: waarom krijgt de burger niets bij de Voorjaarsnota? Waarom wordt de koopkracht niet gerepareerd? Want we zien allemaal dat die gaat tegenvallen. Waarom worden de mensen in dit land stelselmatig overgeslagen en uitgeknepen? Ik snap dat niet. Waarom? De collectieve lasten stegen onder Mark Rutte van 35,5% in 2010 naar 39,6% nu. Oftewel, de lasten knalden met 75 miljard omhoog. Een record! In plaats van €1.000 erbij ging er bij elke Nederlander meer dan €2.000 vanaf. Mark Rutte en de VVD zijn daarmee de lastenkampioen van Nederland. Chapeau!

Toch belooft deze minister-president elk jaar weer meer koopkracht, zonder gêne. Hij roept: elke Nederlander zal gaan voelen dat het economisch weer beter gaat, mark my words. Hij belooft dikke koopkrachtplussen, waar uiteindelijk niets van terechtkomt. In 2017 zouden we er 1% op vooruitgaan, en dat werd 0,3%. De helft van Nederland ging erop achteruit. 2018 was een koopkrachtarm jaar volgens de minister, met een schamel plusje van 0,3%. Nu ook weer leverde een derde van Nederland koopkracht in, ondanks de hoogconjunctuur. Kostwinners, gepensioneerden, ze leverden allemaal in. En nu, dit jaar, zouden we het dan eindelijk gaan voelen: 1,6% erbij. Koop die auto! Ik hoor het Mark Rutte nog zeggen. Maar ook dit blijkt een grote scam. Door de vele belastingverhogingen van dit kabinet op btw en energie valt de inflatie namelijk veel hoger uit dan verwacht, waardoor de prijzen nu harder stijgen dan de lonen. Per saldo gaan we er dus bruto weer op achteruit. Dan kun je als minister van Financiën twee dingen doen: je kan de belastingen verlagen, zodat mensen meer overhouden in hun portemonnee, of je kan op je handen gaan zitten en hopen dat de werkgevers de lonen verhogen. Deze minister kiest voor het laatste. Da's lekker makkelijk.

De beloofde extra koopkracht moet dus van de werkgevers komen en niet van dit kabinet. En dat terwijl het overschot op de begroting 11,3 miljard bedraagt. Deze minister bulkt van het geld, ons geld, ons belastinggeld. Terwijl veel mensen nauwelijks kunnen rondkomen, zit deze minister als een Dagobert Duck zijn geld te tellen in zijn pakhuis.

En ondertussen maar beloven dat iedereen het gaat voelen en dat het beter gaat. Maar de mensen in het land voelen helemaal niks, helemaal niks. Ze voelen dat ze keer op keer belazerd worden door dit kabinet. Het reëel besteedbaar inkomen staat al sinds het begin van deze eeuw stil. De mensen worden geen cent wijzer van alle economische groei. Gepensioneerden hebben de afgelopen jaren fors ingeleverd, tot wel 15%. Anderhalf miljoen gezinnen kampen met problematische schulden. Een op de drie Nederlanders heeft serieuze geldzorgen en nul euro aan spaargeld anno 2019. Het gaat dus helemaal niet goed met de burgers in dit land.

De PVV wil dat het overschot van meer dan 11 miljard grotendeels wordt teruggegeven aan de burgers. Het is hun geld. Het is te veel opgehaald belastinggeld. Daarnaast was hun een koopkrachtplus beloofd en belofte maakt schuld. Het kan ook als we de btw-verhoging terugdraaien, het eigen risico afschaffen en de energierekening verlagen. Dat levert ieder huishouden €1.000 extra koopkracht op. Dat is de €1.000 die eerder werd beloofd door de heer Rutte. Dat kost ongeveer 10 miljard. Dat kunnen we makkelijk betalen door de winstbelasting voor multinationals niet te verlagen, want die is nergens voor nodig, en door het overschot deels te gebruiken. Ik zal hierover in tweede termijn een motie indienen.

Voorzitter. Wat valt er op bij asiel en immigratie? Het kabinet wil ons laten geloven dat de asielinstroom onder controle is, maar niets is minder waar. Ook in 2018 werden 37.000 asielzoekers verwelkomd. Dat zijn er meer dan 100 per dag. Daarbovenop komen nog andere migranten via gezinsmigratie, met als resultaat dat 90.000 niet-westerse migranten worden toegelaten in één jaar: een stad zo groot als Venlo en dat elk jaar weer. 90.000 niet-westerse migranten! Het toelaten van al deze mensen kost geld, veel geld, geld voor zorg, geld voor onderwijs, geld voor politie-inzet, geld voor uitkeringen, geld voor sociale huurwoningen. Ik wil weten wat dit de belastingbetaler elk jaar kost. Ik vraag het elk jaar weer en ik krijg nooit antwoord, want je mag niet weten wat het kost, maar we laten wel 100.000 mensen binnen en we geven ze allemaal een uitkering en een huis. Daar heeft men tenslotte recht op. Waarom mogen we dat niet weten?

Ik blijf nog even bij het asielthema, want het kabinet is ook zo gek geweest om 80.000 Syriërs binnen te laten. Terwijl grote delen van Syrië weer veilig zijn, gebeurt er niets om die Syriërs weer terug te sturen. Dat willen ze natuurlijk ook niet, want ze zitten hier goed met een uitkering in een sociale huurwoning. Ook hiervan wil ik weten: wat kost dit de belastingbetaler? Dit jaar dreigen namelijk 10.000 Syriërs een permanente verblijfsvergunning te krijgen omdat ze hier vijf jaar zijn. En dan krijg je ze natuurlijk nooit meer weg. Er is dus geen tijd te verliezen. Het is vijf voor twaalf. Óf je stuurt ze terug, óf je zit er een leven lang aan vast. Ik eis daarom van deze minister dat hij hun verblijfsvergunning intrekt en ze terugstuurt, want ze zijn keihard nodig om hun eigen land straks op te bouwen.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Tony van Dijck. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van 't Wout namens de VVD.

De heer Van 't Wout (VVD):
Dank u wel, voorzitter. Verantwoordingsdag en het Verantwoordingsdebat zijn een belangrijke en misschien ook wel heel erg Nederlandse traditie. Zoals met meer Nederlandse tradities mogen we daar eigenlijk wel heel erg blij mee zijn. Het schijnt overigens ook inmiddels een traditie te worden dat de planning van het debat erover ieder jaar voor wat problemen zorgt. Maar het is goed dat we hier vandaag kunnen zijn, ook met de minister-president erbij. Welkom terug. U zit zo'n beetje al de hele week in de Tweede Kamer volgens mij.

Minister Rutte:
Wel even naar huis geweest!

De heer Van 't Wout (VVD):
Even naar huis geweest, en misschien ook nog lesgegeven vanochtend.

Voorzitter. Om dit debat te kunnen voeren, zijn wij natuurlijk in de eerste plaats heel veel dank verschuldigd aan de Algemene Rekenkamer, die ongelofelijk veel werk heeft verzet om al die cijfers van de overheid door te pluizen en te kijken of het klopt en het geld goed is besteed. Heel goed dat ze dat dit jaar weer gedaan hebben.

Voorzitter. Stel, je zou als ongeboren kind mogen kiezen in welk land ter wereld je geboren zou worden. Je weet niet wat je ouders doen of waar ze vandaan komen, maar je mag kiezen waar ter wereld je geboren wilt worden. Ik ben ervan overtuigd dat bijna alle kinderen, als ze die keuze zouden hebben, voor Nederland zouden kiezen. We zijn immers een van de rijkste, meest welvarende landen ter wereld. Maar ook veel breder dan al die economische dingen is dit een van de beste landen ter wereld om te wonen. We zien het in alle lijstjes. We zien het ook in de Monitor Brede Welvaart en als het gaat om dingen als welzijn en geluk. Ik geloof dat wij zelfs de langste mensen ter wereld zijn, en als ik naar de minister van Financiën en de premier kijk, zou dat zomaar kunnen kloppen.

Voorzitter. Onze eerste uitdaging is natuurlijk om die fantastische positie die Nederland in de wereld heeft te behouden. Daar zijn wij als politici voor ingehuurd. Het tweede is dat we er natuurlijk oog voor moeten hebben dat er achter al die prachtige macrocijfers nog genoeg Nederlanders zijn met dagelijkse zorgen en dagelijkse problemen. Ook daarvoor moeten wij hier iedere dag weer knokken, om die problemen en zorgen van een antwoord te voorzien.

Voorzitter. Het is een cliché — maar clichés zijn clichés omdat ze waar zijn — maar de wereld verandert in een enorm hoog tempo. Op allerlei gebieden zal dat ons continu weer voor nieuwe vragen en uitdagingen stellen. Ik zou daarover graag straks, verderop in mijn betoog, nog een aantal dingen aan het kabinet willen vragen.

Voorzitter. Willen wij die fantastische positie van Nederland in de wereld zo houden, dan zal dat alleen lukken als we samenwerken, nationaal en internationaal, als we over verschillen heen stappen, durven compromissen te sluiten, en ook maatregelen te nemen en keuzes te maken die misschien niet gelijk de populariteitsprijs opleveren. Uiteindelijk denk ik dat mensen alleen iets aan politici hebben die niet alleen maar commentaar geven maar vooral ook dingen doen. De PVV voelt zich nu om een wonderbaarlijke reden geroepen om naar voren te komen!

De voorzitter:
Ja. De heer Tony van Dijck.

De heer Tony van Dijck (PVV):
De PVV wil namelijk ook die fantastische positie behouden waar de VVD over spreekt. Maar denkt u dat het helpt om elk jaar 100.000 niet-westerse immigranten binnen te laten, om die een uitkering en een woning te geven en om die in de klassen te laten zitten, mensen die de taal niet spreken? Denkt u dat het helpt om die fantastische positie van Nederland te behouden als u 500.000 niet-westerse immigranten in vijf jaar tijd binnenlaat?

De heer Van 't Wout (VVD):
Wat helpt is, denk ik, dat je politici en een kabinet hebt die doen wat mogelijk is om mensen die op de vlucht zijn voor oorlog en geweld hier een plek te geven, die doen wat mogelijk is om hen zo snel mogelijk aan de slag te krijgen en in hun eigen onderhoud te laten voorzien en die doen wat mogelijk is om mensen, zodra het kan, ook weer terug te laten gaan naar hun land van herkomst. Dat is veel complexer dan we soms zouden willen, maar als ik kijk naar de debatten die we de afgelopen jaren voerden — ik wilde er net wat over gaan zeggen — en als ik kijk naar waar we een paar jaar geleden op dat dossier stonden, constateer ik dat er veel werk is verzet. Ook hierbij zullen we keihard moeten knokken om dit te doen. Overigens, in al die cijfers neemt u natuurlijk ook de mensen mee die we keihard nodig hebben, bijvoorbeeld de kenniswerkers bij ASML. Ik neem aan dat de PVV toch niet van plan is om dat fantastische bedrijf om zeep te helpen door te zeggen dat die mensen hier allemaal niet meer mogen komen.

De heer Tony van Dijck (PVV):
U laat 80.000 Syriërs binnen in een paar jaar tijd. U laat 100.000 niet-westerse immigranten binnen per jaar. De statistieken bewijzen het: 60% van die mensen zit in de uitkering, twee derde van die jongeren komt in aanraking met de politie. Dat zijn allemaal statistieken dat die mensen nou niet echt een asset zijn voor onze samenleving. U hebt het over het behoud van die fantastische positie, maar dan moet u die mensen niet binnenlaten. Dan moet u die mensen gewoon bij de grens tegenhouden. U doet niet uw best om ze terug te sturen, want dan zou u mijn motie straks meetekenen om dit jaar 10.000 Syriërs terug te sturen voordat ze een permanente verblijfsstatus krijgen. Maar dat doet u niet. U deelt paspoorten uit. U deelt verblijfsvergunningen uit. U deelt uitkeringen uit.

De voorzitter:
En de vraag is?

De heer Tony van Dijck (PVV):
U deelt sociale huurwoningen uit. U bent sinterklaas, u staat uit te delen en u bent niet voor het behoud van die fantastische positie. U bent Nederland aan het vergalopperen.

De voorzitter:
Wat is uw vraag, meneer Van Dijck?

De heer Tony van Dijck (PVV):
Waarom doet de VVD dat?

De heer Van 't Wout (VVD):
Het kan niet beide waar zijn: dat het zo'n enorme puinhoop is onder regeringen waar de VVD deel van uitmaakt en dat we zo'n mooi land zijn geworden. Dat kan niet beide waar zijn. Ik ontken niet, en ik denk niemand onderhand meer in deze Kamer, dat we hele grote uitdagingen hebben als het gaat om integratie en immigratie. Maar ik zei net iets wat ik dan ook terug zou willen zeggen tegen de PVV. Willen we dit land zo prachtig houden als het is, dan vereist dat samenwerking, niet alleen nationaal maar vooral ook internationaal. De oplossing om een soort muur om Nederland heen te gaan zetten, zal funest zijn voor de totale welvaart van dit land. Dit moet je Europees oplossen. Ik heb de PVV nog nooit één stap zien zetten om daar ook maar iets aan bij te dragen.

Voorzitter. Dit is één zo'n thema, als ik eens even terugdenk sinds ik in 2012 in de Kamer kwam ... Over heel veel dingen voeren we bijna het omgekeerde debat als zeven jaar geleden. Ik ben woordvoerder zorg geweest, ik ben woordvoerder sociale zaken geweest. Over de zorg voerde ik toen hele zware debatten over hele moeilijke maatregelen die we moesten nemen om het overheidshuishoudboekje weer op orde te krijgen. In mijn periode als woordvoerder arbeidsmarkt hadden we het over het grote vraagstuk hoe we de steil oplopende werkloosheid terug konden brengen. Met alle nuances — de heer Van Dijck zei net ook wat over de vele mensen die nog aan de kant staan — voeren we nu op heel veel punten eigenlijk bijna het omgekeerde debat. We voeren zelfs het debat over de zorg hoe we het extra geld dat beschikbaar is ook nog weggezet krijgen. Het grootste probleem op de arbeidsmarkt is niet meer de enorme werkloosheid, maar het enorme aantal vacatures en hoe we die vervuld gaan krijgen.

Voorzitter. In 2018, het jaar waar we hier vooral over spreken — de heer Van Dijck noemde net ook dat staatje al op — daalde de werkloosheid met 3,8%. Ik zeg hem na: dat zijn 195.000 mensen die een baan vonden. Hij maakte net een vergelijking met een stad als het gaat om immigranten. Ik maak een vergelijking met een stad: 195.000 mensen aan de slag, dat zijn meer mensen dan in Breda of Amersfoort wonen.

Voorzitter. De staatsschuld — misschien een wat minder tot de verbeelding sprekend of sexy onderwerp, maar wel belangrijk voor hoe we dit land achterlaten voor onze kinderen — daalde naar 52,4%. Er was een overschot op de begroting van 1,5% en de economie groeide met 2,7%. Dat was ook nog eens vooral het gevolg van het feit dat huishoudens veel meer consumeerden.

Voorzitter. De macrocijfers zijn dus domweg goed, maar die macrocijfers zijn natuurlijk geen doel op zichzelf. Ik denk niet dat iemand, behalve misschien een paar echte economen en econometristen in deze zaal, juichend thuiskomt als de AIQ is gestegen. Het gaat er vooral om wat dat nou betekent voor mensen aan de keukentafel, voor die mensen die dag in dag uit zorgen voor familie en hun kinderen, 's ochtends vroeg opgaan om aan de slag te gaan.

De heer Alkaya (SP):
De VVD komt met allemaal groene cijfers om het vervolgens weer te nuanceren. Gelukkig, zou ik willen zeggen. Maar ik ken de VVD toch ook als een bescheiden partij over de rol in de samenleving. In hoeverre is de VVD nou van mening dat die mooie cijfers komen dankzij de VVD? Dat kon je een beetje tussen de regels door horen, maar ik vermoed dat de VVD daar toch anders tegen aankijkt.

De heer Van 't Wout (VVD):
Als het goed gaat met een samenleving zoals de onze, is dat in de eerste plaats altijd te danken aan al die inwoners die iedere dag weer de schouders eronder zetten. Aan de mkb'er die de afgelopen jaren — ik ken er velen — bijna onder bijstandsniveau geleefd heeft, maar toch doorgeknokt heeft. Aan de politieagent die 's avonds zijn leven in de waagschaal zet om ons veilig te houden. Daar is dat in de eerste plaats aan te danken. Ik zou het mooi vinden als wij het eens zijn met de Socialistische Partij dat we relativerend moeten zijn over wat de overheid vermag voor het geluk van mensen, want dat ben ik zeker. Maar ik denk ook — daar is mede vanuit uw partij de laatste jaren toch veel kritiek op geweest — dat de overheid wel een rol heeft om het zo te organiseren dat het land maximaal tot zijn kracht kan komen. Ik verwees net naar de debatten die we de afgelopen zeven, acht jaar gevoerd hebben. Ik denk dat er verstandig beleid is gevoerd. Ik ben er trots op dat wij daar als VVD onderdeel van zijn geweest, met vele anderen, zeg ik daarbij.

De heer Alkaya (SP):
Het is niet zo dat ík zo tegen de overheid aankijk, maar het verbaast me dat de VVD ...

De heer Van 't Wout (VVD):
Daar was ik al bang voor.

De heer Alkaya (SP):
Dat heeft u dan goed opgemerkt. Het verbaast me dat de VVD als het slecht gaat, zegt: wij zijn hier om u te helpen en ondanks dat het slecht gaat, gaan wij nu verstandig beleid voeren. Dat zegt de VVD nu weer. Maar vervolgens gaat u wel lopen pronken met de goede cijfers. Ik zou willen stellen dat het juist ondanks de VVD goed gaat met het land. Het gaat goed dankzij de mkb'ers en dankzij de agenten die dag in, dag uit hard werken en Nederland inderdaad draaiende houden, ondanks de VVD. Want ook als ik aan het kabinet vraag — wat ik in de feitelijke vragenronde heb gedaan — wat het effect is geweest van de onkunde van het kabinet om dit geld en de middelen die nu beschikbaar zijn, uit te geven om zo de schade van Rutte I en Rutte II te herstellen, geeft het kabinet toe dat dat een negatief effect heeft gehad op de groei in Nederland. Als dit kabinet dus kundig genoeg was geweest om te investeren in de toekomst van het land en de koopkracht te herstellen, was het nog beter gegaan.

De voorzitter:
Wat is de vraag?

De heer Alkaya (SP):
Deelt de VVD de mening dat het in Nederland nog beter was gegaan en het herstel nog sneller was geweest als niet de VVD maar een wat socialere partij aan het roer had gezeten?

De heer Van 't Wout (VVD):
Nee.

De voorzitter:
Voordat ik u het woord geef, zeg ik het volgende. Iedereen heeft natuurlijk uitgebreide spreektijden ingevuld en dat is ook prima. Maar die spreektijden zijn vooral bedoeld voor jullie eigen inbreng en ik vraag om de interrupties wel kort en bondig te houden, echt een vraag te stellen en niet bij elke interruptie ook weer een hele lange inleiding te houden. Ik kijk u niet aan, want het is niet persoonlijk naar u bedoeld, of wat dan ook, maar ik kijk naar alle woordvoerders. Is dit afgesproken? Ja? Gaat u verder.

De heer Van 't Wout (VVD):
Ik vat de vraag zo samen dat de heer Alkaya eigenlijk vraagt of het land beter af was geweest met de SP in de kabinetten van de afgelopen periode. Dat waag ik toch enigszins te betwijfelen.

Voorzitter. Ik had het erover wat de macrocijfers betekenen en dat die betekenis voor mensen in hun dagelijkse leven het allerbelangrijkste is. Wat die macrocijfers betekenen, is vooral belangrijk voor de brede middenklasse die wij in Nederland gelukkig nog hebben. Ik wil daar zo meteen ook nog wat over zeggen. Die brede middenklasse is zo cruciaal voor onze samenleving.

Dan kom ik op een punt dat ook de heer Van Dijck in zijn betoog aanraakte. Een belangrijke ambitie van dit kabinet, die voor de VVD ook een reden is om deel te nemen aan deze coalitie, is dat we na hele zware crisisjaren nu ook willen dat mensen echt gaan voelen dat we erop vooruitgaan. Er is veel te nuanceren over koopkrachtcijfers en wat zij daadwerkelijk betekenen. Er was ooit een fantastisch filmpje van Arjen Lubach, waarin de hele systematiek achter koopkracht werd ontleed. Je mag dan onder andere geen dag ouder worden gedurende een heel jaar. Dat is complex, maar desondanks is dit natuurlijk wel een indicator die we moeten gebruiken. Het is ook goed dat we die hebben. De tweede nuancering is dat de vraag of het goed met je gaat en of het goed met het land gaat, natuurlijk breder is dan wat er in je portemonnee gebeurt. Daarom vind ik het ook goed dat dit kabinet fors investeert in allerlei dingen die we in ons dagelijks leven allemaal belangrijk vinden, of het nou gaat om veiligheid, goede zorg voor je ouders of grootouders of goed onderwijs voor je kinderen. Dat moeten we ook allemaal meewegen, maar dan blijft er het feit dat de koopkrachtstijging in het afgelopen jaar gewoon tegenvalt. Dat is misschien nog niet eens zo gek, omdat dat het eerste jaar was waarin het beleid in die zin enig effect kon hebben. De signalen die we voor dit jaar zien, nog los van de cijfers, stellen ook nog niet helemaal gerust. Gelukkig was het laatste bericht dat ik voorbij zag komen over loonstijgingen, wel weer wat beter dan wat we in april zagen, maar er is meer nodig.

De heer Azarkan (DENK):
Ik kon in het eerste deel een aardig eind meegaan met de collega van de VVD, maar hij komt nou op een punt aan waar ik het even kwijt ben. Hij zegt eigenlijk dat het ingezette beleid van het kabinet er nog niet toe heeft geleid dat die koopkracht is verbeterd. Kan de collega van de VVD iets meer duiden wat dat beleid dan was om te zorgen dat niet de economische groei toenam maar dat mensen dit daadwerkelijk in hun portemonnee zouden voelen?

De heer Van 't Wout (VVD):
Ik ga daar zo meteen nog wat uitgebreider op in voor de komende jaren. Wat 2018 betreft denk ik dat iedereen het hier met mij eens is dat we liever meer stijging hadden gezien dan die 0,3% van de koopkracht, maar dat is het volgende punt dat ik wilde gaan maken. Ik denk dat de overheid en dit kabinet daar echt hun deel wel genomen hebben. Dat geldt ook als je ziet wat we de komende jaren doen, met een forse lastenverlichting, met name voor burgers: 5 miljard euro is een van de grootste lastenverlichtingspakketten van de afgelopen tien jaar. Mijn punt, dat ik straks ook wil maken, is dat we als overheid niet alleen continu moeten kijken waar je die lasten nog verder kunt verlichten. Ik vind het bijvoorbeeld heel goed dat het kabinet al heeft aangekondigd dat het de komende tijd iets wil doen aan de stijging van de energierekening, maar die vooruitgang kan niet alleen van de overheid komen. Die zal ook van het bedrijfsleven moeten komen. Ik kan nu doorgaan met mijn betoog, maar misschien zit er nog een vraag tussen.

De heer Azarkan (DENK):
Volgens mij is het niet zo ingewikkeld. We hebben vorig jaar gezien hoe de kabinetsleden over elkaar heen buitelden, hoe ze elkaar de veren in de welbekende plek staken om te laten zien dat iedereen, 94% of 96%, erop vooruit zou gaan. Dat is gewoon niet gebeurd. De mensen zien wel de groei van de economie, met 2,7%, maar het kabinet kan nooit bepalen wat de inflatie is en wat de loonontwikkeling. En dus is die belofte die met hele grote woorden gedaan werd — ik heb het mevrouw Ollongren in een talkshow zien doen: "jazeker, iedereen gaat erop vooruit" — gewoon niet waargemaakt. Hoe kijkt de collega van de VVD aan tegen die belofte, waardoor mensen zeggen: ik word cynisch van de politiek, want het gaat hartstikke goed en de bedrijven doen het hartstikke goed, maar in mijn portemonnee zie ik dat niet terug?

De heer Van 't Wout (VVD):
We mogen er in Nederland heel blij mee zijn dat we onafhankelijke bureaus hebben die ons van cijfers voorzien over hoe het gaat met het land. Of het nou het CPB is of het Nibud, zij komen met cijfers die zeggen dat mensen erop vooruitgaan. Dat zijn altijd voorspellingen die mee of tegen kunnen vallen. We hebben in de afgelopen jaren beide gezien. Maar mijn pleidooi is: er is echt nog werk aan de winkel. Daar wilde ik ook net wat over gaan zeggen.

De voorzitter:
Tot slot, op dit punt.

De heer Azarkan (DENK):
Er wordt gezegd: Nederland is het mooiste land om in te wonen. Ik onderschrijf dat volledig; we doen het hartstikke goed. De woordvoerder zegt: de VVD heeft daar heel veel aan bijgedragen. Maar als ik dan kritisch word en vraag hoe het komt dat de beloofde koopkrachtontwikkeling geen waarheid is geworden, dan zegt hij: dat lag aan de onafhankelijke instituten, die een verkeerde berekening hebben gemaakt. Ja ... Dat is wegkijken.

De heer Van 't Wout (VVD):
Dat zeg ik helemaal niet. Ik zeg alleen dat die ons van cijfers voorzien en dat we daarin vorig jaar een kleine vooruitgang en het komende jaar een wat grotere vooruitgang zien. Je hebt met dat soort cijfers altijd, zoals u zelf ook aanhaalt, dat ook niet-beïnvloedbare factoren daarop inwerken. In de afgelopen jaren hebben we gezien dat dat soms meer en soms minder is. Mijn pleidooi is dat er nog werk aan de winkel is voor de overheid. Dan gaat het om het waarmaken van de belofte dat de energierekening straks omlaaggaat. Dan gaat het erom — dat zal altijd een inzet van de VVD blijven, ieder begrotingsjaar weer — dat je kijkt of er ruimte is om met name voor de middeninkomens wat aan lastenverlichting te doen.

Maar het kan niet alleen daarvandaan komen. Wil je echt vooruitgang in de portemonnee hebben, dan moet je ervoor zorgen dat mensen aan het werk gaan. Dat is het afgelopen jaar wél goed gegaan. De 195.000 mensen die van een uitkering naar werk zijn gegaan, zie je niet terug in de koopkrachtstatistieken. Maar op huishoudniveau is daar wel heel veel gebeurd, nog even los van het grote geluk dat het brengt als je weer aan de slag bent. Daar moet je dus vooral mee door blijven gaan.

Maar er is nog een ander punt, dat u al aanraakte en waarover ik het deels ook met u eens ben. Ik denk dat we echt van bedrijven mogen vragen om waar het kan, hun verantwoordelijkheid te nemen en nu ook de lonen omhoog te gooien. Ik denk dat dat in het belang van het bedrijfsleven zelf is en goed voor de stabiliteit van de samenleving en voor de tevredenheid van het personeel. Dan snap ik heel goed dat dat echt niet overal zomaar mogelijk is en dat zeker de kleinere bedrijven, die hele zware jaren hebben gehad, dat niet doen. Maar ... Misschien mag ik dit even afmaken, voordat de heer Nijboer interrumpeert. Ik heb gehoord dat het kabinet die oproep aan bedrijven ook doet. Ik noem minister Hoekstra en minister Wiebes, en eerder ook premier Rutte al. We moeten het bedrijfsleven daar echt op blijven aanspreken.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik heb hier zelf eerder ook voor gepleit. Toen was de VVD nog niet zover. Ik ben dus blij dat de VVD deze oproep aan het bedrijfsleven doet. Ik wil u nog wel vragen naar de rol van de overheid. Aan de ene kant heb je belastingverlagingen. Die zitten in de inkomstenbelasting. Tegelijkertijd heeft dit kabinet ook de btw verhoogd en de energierekening hoger gemaakt. Dat kun je wel weer terugdraaien, maar dat is natuurlijk niet zo geweldig geweest. En als overheid ben je ook nog werkgever. De loonsverhoging voor leraren is heel beperkt gebleven. Die krijgen niet wat ze verdienen. Wil de VVD ook aan die twee zaken wat doen? Of blijft u bij een oproep aan het bedrijfsleven?

De heer Van 't Wout (VVD):
Aan de energierekening wil ik zeker wat doen. Dat heeft het kabinet ook aangekondigd. Als tweede vraagt u: wij zijn ook een hele grote werkgever; kun je daar dan niet meer doen? Ik snap dat pleidooi wel, nog even los van de vraag of ergens financiële ruimte voor is, niet alleen omdat we allemaal waardering hebben voor de beroepen waarover we het hebben, maar ook omdat het potentieel een goede werking kan hebben als voorbeeld voor de rest van de samenleving. Stel dat er ruimte is voor dit soort dingen. Dan zou mijn afweging toch altijd wel een beetje als volgt zijn. Je kunt het heel specifiek uitgeven via de lonen van mensen die in de collectieve sector werken. Maar er zijn natuurlijk ook heel veel mensen op hetzelfde salarisniveau die niet bij de overheid werken. Dat geld kun je ook besteden om, door vrij gerichte lastenverlichting, daar iets te doen. We moeten straks bij de begroting eerst maar eens zien waarvoor er allemaal ruimte is, en dan kijken of er een grote balans te vinden is, maar mijn neiging zou zijn om eerder te kijken of we iets kunnen doen waar alle mensen van profiteren, dus zowel in de collectieve als in de niet-collectieve sector, in plaats van alles in te zetten op loonsverhoging bij de overheid.

De heer Nijboer (PvdA):
Over delen hiervan ben ik echt enthousiast, want voor de VVD was het de afgelopen tijd natuurlijk altijd: vestigingsklimaat voorop; lastenverlichting voor bedrijven is superbelangrijk. En nu zegt de VVD: de lonen moeten omhoog, want de middeninkomens lijden. Dat ben ik zeer met hem eens. Maar als de oproep van de heer Van 't Wout wordt gevolgd en bedrijven de lonen verhogen, dan zou de overheid dat toch ook moeten doen? Dan moet de overheid daar toch ook haar deel aan bijdragen? Het zou toch onredelijk zijn om tegen alle mensen in de marktsector te zeggen: de lonen moeten omhoog, maar wij als overheid trekken daar geen geld voor uit? Ik vraag u dus om dat wel te doen.

De heer Van 't Wout (VVD):
Dan kom ik toch een beetje met hetzelfde antwoord. Dit is natuurlijk zo'n wens waar je het bijna gelijk mee eens bent als je de rekening niet hoeft te betalen. Ik kan mij dat voorstellen. Als er de komende tijd financiële ruimte is, zou ik prioriteit geven aan die brede lastenverlichting, maar ik snap ook best het pleidooi om te kijken naar de rol van de overheid als werkgever.

De voorzitter:
De heer Nijboer.

De heer Van 't Wout (VVD):
Dit is natuurlijk ook niet het debat — sorry, voorzitter, want ik neem dit serieus — waarin wij de begroting behandelen, maar ik zeg daar niet automatisch nee tegen.

De voorzitter:
Tot slot.

De heer Nijboer (PvdA):
Dat is goed om te horen, anders zou de oproep wat gratuit zijn. Ik geloof dat er ruimte is bij de VVD, en die zullen we proberen te benutten bij de Voorjaarsnota.

De voorzitter:
De heer Tony van Dijck, een korte vraag.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Een korte vraag, voorzitter. Ik ben een beetje moe van het huiliehuilie van de VVD over de burgers: we zijn zo trots op de burgers en ze verdienen lagere belastingen en meer geld in de portemonnee. Maar de lasten worden sinds de VVD aan de knoppen zit structureel met 75 miljard verhoogd. Dat is wat de burgers voelen; niet die mooie praatjes, maar wat er feitelijk in hun portemonnee gebeurt. Nu zien we voor het derde jaar op rij dat de koopkracht tegenvalt. Wat gaat u doen bij de Voorjaarsnota? Gaat u nu nog iets herstellen of zijn het weer beloftes voor 2020?

De heer Van 't Wout (VVD):
Er ligt een heel regeerakkoord, dat voor een deel tot uitvoering is gekomen en voor een deel nog tot uitvoering moet komen, ook als het bijvoorbeeld gaat om lastenverlichting. Vorig jaar is niet alles daarvan al geëffectueerd. Bij iedere begroting zullen wij ervoor knokken om waar dat kan te kijken of er meer mogelijk is; dat zei ik zonet al. We hebben al gezegd dat we iets gaan doen aan de energierekening. Maar we moeten ook wel even kijken uit welke tijd we komen. Ik besef heel goed dat er heel veel gevraagd is van heel veel mensen in dit land, maar ik denk dat we daar gezond uit zijn gekomen. Ten tweede zie ik ook de PVV in veel debatten erg veel waarde hechten aan allerlei zaken waaraan we als overheid geld uitgeven, zoals de zorg. Dat geld zal ook ergens vandaan gehaald moeten worden, en de begroting moet ook sluitend zijn.

De heer Tony van Dijck (PVV):
De crisis is betaald door de burgers; dat is algemeen bekend. Nu gaat het wat beter. In 2017 was er een stijgende lijn, met 2,5% groei. Wat krijgen de burgers? 0,3%. De helft van Nederland gaat erop achteruit. Dan 2018. Wat krijgen de burgers? 0,3%. Een derde van Nederland gaat erop achteruit. Wat krijgen ze dit jaar? Door het beleid van de VVD met die stomme btw-verhoging knalt de inflatie omhoog en gaan ze weer onderuit in de koopkracht. Dit is het derde jaar op rij! Wie gelooft u nog? U zegt dat de burgers het moeten gaan voelen. Iedereen is het daarmee eens. Vervolgens staan alle signalen op rood dat de burgers het niet gaan voelen, en wat doet u? U hebt het weer over 2020. Maar dan is de hoogconjunctuur voorbij en zegt u: ja, nu kan het niet meer. Zo worden de burgers structureel voor de gek gehouden onder VVD-beleid.

De heer Van 't Wout (VVD):
Ik vind dit echt wel hele makkelijke praat, eerlijk gezegd. Ook in de cijfers van nu zit gewoon nog vooruitgang. En ja, de btw is verhoogd, maar u trekt continu één dingetje uit een heel pakket aan maatregelen. Dit is onderdeel van een pakket waarin ook de lasten op arbeid fors verlaagd worden. En waar wat meer kan: ja, graag.

De heer Alkaya (SP):
Ik wil hier kort op doorgaan. De VVD zegt dat we even moeten bekijken wat de begrotingsruimte is om de koopkracht van mensen echt daadwerkelijk te herstellen. Maar vandaag voeren we het Verantwoordingsdebat. Terugkijkend kunnen we in ieder geval vaststellen dat het in 2018 niet zo is gegaan als de VVD had beloofd, of zoals was beloofd en mensen is voorgehouden, en dat er een begrotingsoverschot is geweest. Wat vindt de VVD er terugkijkend van dat er én een begrotingsoverschot is — 11,3 miljard is op de plank blijven liggen — én dat de belofte over de koopkracht niet is nagekomen?

De heer Van 't Wout (VVD):
In deze vraag ligt volgens mij een pleidooi besloten om overschotten fijn uit te gaan delen. Dat klinkt heel aantrekkelijk, maar ik denk dat we in Nederland heel blij mogen zijn dat we een begrotingsbeleid hebben waarbij we in jaren dat er forse meevallers zijn, een deel reserveren om in jaren dat het wat minder gaat dat op te kunnen vangen. Onze staatsschuld zit nog steeds op het niveau van voor de crisis. Al die moeilijke debatten van een paar jaar geleden, waaraan ik refereerde, waren mede het gevolg van het feit dat daarvoor onvoldoende buffers waren opgebouwd om een crisis op te vangen. Ik vind het heel verstandig om nu het goed gaat een beetje oog te houden voor het moment waarop het wat minder kan gaan. De onzekerheid in de wereld is enorm. Kijk naar brexit, naar wat Trump aan het doen is en noem maar op. Ook het CPB waarschuwt dat het economisch weleens wat minder zou kunnen gaan. Ik snap dat je niet gelijk juichende mensen op een pleintje krijgt als je meevallers ook gebruikt voor de staatsschuld, maar dat neem ik dan maar voor mijn kap, want ik wil niet dat ik over tien jaar moet uitleggen waarom wij er niet voor gezorgd hebben dat we in deze goede tijd een beetje verstandig beleid hebben gevoerd, waardoor we dan hele rabiate dingen moeten gaan doen.

De heer Alkaya (SP):
Met alle respect, maar de VVD reageert nu alsof het een zwart-witverhaal is, alsof je die 11,3 miljard in z'n geheel moet besteden of helemaal moet sparen. De VVD kan toch prima toegeven dat een deel van die 11,3 miljard door het kabinet best besteed had kunnen worden om te werken aan meer koopkrachtherstel voor de mensen die al jarenlang hebben ingeleverd? Dat betekent niet dat je daardoor gelijk helemaal niets kunt opbouwen voor de jaren waarin het weer crisis zal zijn. Een deel van die 11,3 miljard had daar toch best voor gebruikt kunnen worden?

De heer Van 't Wout (VVD):
In theorie kan alles, maar ik vind dit verstandig. Overigens hebben we, zoals u wellicht ook weet, in het verleden ook al gezegd dat er wat ons betreft nog best eens gekeken kan worden naar het meevallersvolume dat we in het vorige kabinet hadden. Maar dat is een discussie die we bij de begroting maar weer eens moeten gaan voeren. Natuurlijk, in theorie kan alles, maar dan krijg je waarschijnlijk tien keer een klein deel. Ik denk dat dit kabinet verstandig begrotingsbeleid voert. Ik denk dat het nog steeds verstandig is. Ik snap dat het niet heel leuk is dat we er alles aan doen om de staatsschuld tot een verantwoord niveau terug te brengen, al was het maar omdat we nog steeds 6 miljard euro per jaar kwijt zijn aan rente. Dat geef ik liever aan andere dingen uit.

De heer Alkaya (SP):
Ik doe het Verantwoordingsdebat voor het eerst, maar volgens mij is het niet de bedoeling dat we terugkijken op het kabinetsbeleid van 2018 en dan zeggen: in theorie kan alles. Ja, in theorie kan inderdaad alles. Daar zijn we het vrij snel over eens met z'n allen. Dan zouden we dit debat ook niet hoeven te voeren. Maar wij moeten het kabinet toch afrekenen op het beleid dat is gevoerd? Het resultaat daarvan is dat een op de drie mensen koopkracht heeft ingeleverd terwijl de economie groeide. Daarnaast was er een begrotingsoverschot van 11,3 miljard. Daar mag de VVD toch wel een oordeel over hebben? Daarover kan de VVD toch zeggen dat het te veel was en dat het best wat minder had gekund of dat het prima is dat de koopkracht is achtergebleven en dat het geld naar de aflossing van de staatsschuld is gegaan?

De heer Van 't Wout (VVD):
Nee, ik denk dat het heel goed is dat vorig jaar 195.000 mensen aan een baan zijn geholpen. Ook dat soort zaken komen omdat wij al jarenlang een verstandig financieel beleid voeren. Daardoor hebben we een sterke economie waardoor dat mogelijk is. Natuurlijk wil iedereen altijd overal meer, maar politiek is keuzes maken in schaarste. Ik denk dat er het afgelopen jaar verstandig beleid is gevoerd en dat er waar het kan nog een stapje bij mag, zoals ik al een paar keer heb gezegd.

De heer Azarkan (DENK):
Ik wil toch nog even doorgaan op het punt dat mensen koopkrachtverbetering is beloofd en dat dit heel hard op tv is geroepen, waardoor dat ook afstraalde op het kabinet, maar dat het vervolgens wederom niet waar werd gemaakt. Als er dan door collega's wordt gevraagd of we niet iets zouden kunnen doen voor de mensen, dan wordt er verwezen naar dat dit verstandig is en volgens allerlei regels moet. Dan wordt er gezegd dat we het eerst moeten onderzoeken. Ik begrijp dat nooit zo goed, want het is een belofte die gedaan is. In die zin is er niet gezegd: let op, beste mensen, als de koopkrachtontwikkeling achterblijft en als de inflatie, die wij zelf voor een deel hebben veroorzaakt, toeneemt, dan heeft u eigenlijk helemaal niks in uw portemonnee. Ik wil mijn collega van de VVD vragen waarom hij een bedrijf als Shell of Unilever zo makkelijk 2 miljard structureel uit die ruif wil geven, zonder onderbouwing? Dat werd hier verdedigd alsof dit het belangrijkste was wat er moest gebeuren, maar zonder onderbouwing. Toen kon het wel: 2 miljard! Als we nu kijken, zien we dat Unilever het afgelopen jaar van 6 miljard winst naar 9 miljard winst is gegaan. Die hadden dit überhaupt niet nodig. Waarom wilt u de multinationals wel meteen die 2 miljard geven, maar de mensen 0,3%?

De heer Van 't Wout (VVD):
In het hele lastenbeeld van dit regeerakkoord gaat er 5 miljard euro aan lastenverlichting naar burgers. Als je kijkt naar het hele pakket en naar wat er nog op ons afkomt, denk ik dat er een hele nette verdeling ligt tussen wat je voor bedrijven en voor burgers doet. Je hebt die bedrijven wel nodig. We hebben de bakker en de slager op de hoek ook gewoon nodig. Die moeten de ruimte krijgen om hun werk te kunnen doen en om velen nieuw werk te geven, net zoals de 195.000 mensen die dit vorig jaar overkomen is.

De voorzitter:
Korte vraag, meneer Azarkan.

De heer Azarkan (DENK):
De collega van de VVD kan toch niet volhouden dat er een goed evenwicht is tussen wat er aan burgers wordt gegeven en aan bedrijven, zeker aan multinationals? Ik heb tijdens de begroting het voorbeeld gegeven van mevrouw Cornelissen: 2013 -6,3% voor haar pensioen, 2014 0%, 2015 0%, 2016 0%, 2017 0% en 2018 0% en zij moet nog een korting verwachten. Is dat wat de VVD evenwichtig noemt ten opzichte van een bedrijf als Unilever, waarvoor 2 miljard wordt uitgetrokken? De winst van dat bedrijf stijgt van 6 miljard naar 9 miljard. En de heer Van 't Wout zegt dan: dat vinden we evenwichtig; zo gaan we in dit land om met de verdeling van de welvaart.

De heer Van 't Wout (VVD):
Nee. Ik heb aangegeven hoe het lastenbeeld van dit regeerakkoord eruitziet. Ik vind dat daar een evenwicht in zit. Het gaat natuurlijk om veel meer dan één bedrijf. Dat weet de heer Azarkan ook. Er is hier geen paragraaf in het belastingstelsel die zich specifiek op één bedrijf richt. Overigens kan ik de heer Azarkan misschien deels tegemoetkomen, want ik vind wel dat we van de bedrijven waar het goed mee gaat, wel mogen vragen om er oog voor te hebben dat hun werknemers echt gaan meeprofiteren. Dat heb ik net ook al gezegd.

Over het thema, de vraag of mensen meeprofiteren van de economische groei en van groeiende bedrijfswinsten, is de laatste tijd veel gedebatteerd, ook buiten deze Kamer. Veel economen breken zich toch een beetje het hoofd over hoe het komt dat de loonontwikkeling achterblijft bij de economische groei, zeker in zo'n krappe arbeidsmarkt. Ik ben ervan overtuigd dat dit niet een dingetje is dat je zomaar even met een toverstokje op kunt lossen. Ik denk wel dat dit een van de vraagstukken is die we op de langere termijn moeten zien te beantwoorden. Het voordeel is dat het in Nederland nog relatief beter gaat dan in andere landen, want dit is een vraagstuk dat in vele economieën speelt. Ik had het net al even over het niet zo sexy begrip "AIQ". Die stijgt in deze kabinetsperiode wel weer. Wat we in andere landen heftiger zien gebeuren, is het gevolg van trends. Ik denk dat we ons er wel van bewust moeten zijn dat die trends evengoed op ons afkomen.

De voorzitter:
Gaat u verder.

De heer Van 't Wout (VVD):
Ja, ik was aan het praten.

De voorzitter:
Ik dacht dat u nog steeds bezig was met de beantwoording van de vraag van de heer Azarkan.

De heer Van 't Wout (VVD):
Dat vloeit vanzelfsprekend in elkaar over, voorzitter. De interrupties passen telkens precies bij waar ik in mijn betoog naartoe wilde.

De voorzitter:
Ik dacht: ik hou de spreektijden een beetje in de gaten, maar dit is prima.

De heer Van 't Wout (VVD):
Voorzitter. Ik weet dat we hier terugkijken op 2018, maar ik denk dat het in het verlengde van de dingen waar we minder tevreden over zijn, wel past om dit thema voor de wat langere termijn te raken. Ik zie dat dit kabinet bezig is met een aantal studies die gaan over de inrichting van ons land op de wat langere termijn. De commissie-Borstlap kijkt naar de arbeidsmarkt. Het gaat ook over verschillende onderzoeken naar een nieuw belastingstelsel die gedaan worden. Het gaat ook om onderzoeken die kijken waar voor de toekomst begrotingsruimte zit. Ik vraag het kabinet of het ervoor kan zorgen dat er straks, als we al die onderzoeken bij elkaar hebben, een beetje integraal naar gekeken wordt. Kan dan in die onderzoeken vooral de vraag worden meegenomen hoe we antwoord kunnen geven op dat belangrijke vraagstuk van hoe het gaat met de brede middenklasse in ons land? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de economische groei en de vooruitgang bij bedrijven meer in evenwicht komen met wat er in de lonen gebeurt? Graag een reactie daarop van het kabinet.

Voorzitter. Dan het jaarverslag zelf, waar ik met uw welnemen nog drie punten uit wil halen. Het is natuurlijk prachtig dat er een goedkeurende verklaring ligt van de Algemene Rekenkamer, maar eigenlijk mogen we natuurlijk ook niet anders verwachten. Er is wel enige reden tot zorg, want we zien dat de marge toch weer wat kleiner is dan vorig jaar. De Rekenkamer geeft ook aan dat hij die goedkeurende verklaring niet zomaar had kunnen afgeven als de regels die volgend jaar gehanteerd gaan worden voor een goedkeurende verklaring nu al hadden gegolden. Ik kan me toch niet voorstellen dat deze minister van Financiën volgend jaar de geschiedenis wil ingaan als de eerste minister van Financiën die deze eeuw geen goedkeurende verklaring aan de Kamer kan overleggen. Ik hoor graag van hem hoe hij dat gaat voorkomen. Ik ben erg bezorgd over het imago van deze minister van Financiën, zult u begrijpen. Dat moeten we een beetje stevig houden.

Voorzitter. Een tweede punt waar de Algemene Rekenkamer veel aandacht voor vraagt, is het personeelsbeleid van het Rijk, al was het maar omdat dit er een van de oorzaken voor is dat er nog geen geld besteed is aan sommige dingen waar we geld aan hadden willen uitgeven. Iedereen snapt wel dat je in een krappe arbeidsmarkt niet zomaar overal een blik mensen kunt opentrekken. Maar de Rekenkamer geeft aan dat er wel een wat breder probleem zit bij de rijksoverheid. Kijk naar de samenstelling van het personeelsbestand en het inzicht in wat er in de toekomst nodig is. Sommige onderdelen van de overheid beconcurreren elkaar. Ik hoor graag van de minister van Binnenlandse Zaken, die hier toch is, wat zij met die conclusies van de Rekenkamer gaat doen.

En dan het meest springende punt uit de verslagen die we dit jaar hebben gekregen, namelijk alles rondom ICT en met name de informatiebeveiliging. Dit ligt denk ik bij dezelfde minister. We weten allang dat het huwelijk tussen overheid en ICT-projecten over het algemeen niet het meeste gelukkige is, om het eufemistisch uit te drukken. Ook hierbij is er wel enig begrip voor dat dit nu eenmaal tijd kost. Maar dat begrip is er eerlijk gezegd minder als het gaat om de informatiebeveiliging. Het is cruciaal dat die bij de overheid op orde is. We hebben gegevens van burgers. We moeten ervan op aan kunnen dat die gewoon veilig zijn. Ik ben geschrokken van wat de Rekenkamer er ook dit jaar weer over zegt, tot en met de opmerking dat het ministerie van Buitenlandse Zaken schijnbaar straks dreigt te worden afgesloten van diplomatieke berichten, omdat de beveiliging van de computersystemen niet op orde is, om er maar eens eentje te noemen.

Dit is des te erger omdat dit niet voor het eerst is. Twee jaar geleden diende mijn collega De Vries al een motie in, die breed gedragen werd. Vorig jaar heeft de hele Kamer gezegd dat dit nu echt afgelopen moet zijn. Maar het zijn er meer geworden dan in het afgelopen jaar. Dat is gewoon echt niet goed. Ik denk ook niet dat wij het ons kunnen veroorloven om maar weer te wachten op wat de Rekenkamer ons hierover volgend jaar gaat berichten. Hier zitten dingen in die gewoon niet mis mogen gaan, dus die tijd hebben we niet. Wat mij betreft komt de minister nog voor de zomer met een overtuigend plan voor hoe ze dit gaat aanpakken, met als datum waarop dit voor elkaar moet zijn niet wanneer het volgende rapport van de Rekenkamer komt, maar gewoon 1 januari van het eerstvolgende jaar. Ik denk dat het ook niet te veel gevraagd is om als Kamer te vragen om daarover tussentijds gerapporteerd te worden. Ik vind het overigens goed dat de minister van Binnenlandse Zaken, die hier coördinerend minister op is, bij dit debat aanwezig is. Dat is een eerste signaal. Ik neem aan dat dit ook vooral vanwege dit thema is.

Voorzitter, tot slot. Ik vind het een groot goed dat wij in dit land instituties zoals de Rekenkamer en onze planbureaus hebben. We rekenen in dit land werkelijk alles tot twee cijfers achter de komma door. Dat leidt tot grote transparantie en tot verantwoording over de besteding van het vele belastinggeld dat hier wordt opgehaald. Het is misschien niet altijd de meest opwindende lectuur om tot je te nemen, maar zij is wel belangrijk, want die transparantie en verantwoording zijn immers de kern van onze democratie.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. De heer Van Raan heeft een vraag.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik heb met veel aandacht geluisterd naar het betoog van de heer Van 't Wout. Omdat in het Verantwoordingsdebat ook de Monitor Brede Welvaart tamelijk centraal staat, zat ik eigenlijk te wachten op de reflectie van de heer Van 't Wout op de houdbaarheid van het huidige economische systeem. De Monitor Brede Welvaart staat voor later namelijk redelijk in het rood bij met name twee cruciale zaken: de Living Planet Index en de cumulatieve CO₂-uitstoot. Dat kan nog worden gekoppeld aan het feit dat het huidige economische systeem 2,8 wereldbollen vereist als de hele wereld zou leven als Nederland. Ik vraag mij dan ook af of de heer Van 't Wout daar nog wat over kan zeggen, want de Monitor Brede Welvaart zegt eigenlijk dat wat we gedaan hebben en aan het doen zijn niet houdbaar is. Misschien kan hij daar nog wat over zeggen.

De heer Van 't Wout (VVD):
Allereerst dank voor deze interruptie, want als ik überhaupt te weinig heb gezegd over de waardering voor de Monitor Brede Welvaart, dan biedt mij dit een kans om dat recht te zetten. De heer Van Raan zal het denk ik met mij eens zijn dat het grote beeld dat daaruit naar voren komt, is dat het nu en later heel goed gaat met ons land. Hij noemt de specifieke indicatoren. Dit kabinet is meer dan welk vorig kabinet dan ook bezig om alles te doen om ons klimaat voor de toekomst een beetje netjes aan onze kinderen over te dragen. Ik denk dat de monitor alleen maar een aansporing is om daarmee op een verstandige wijze door te gaan.

De heer Van Raan (PvdD):
Dan hou je jezelf zo ongelofelijk voor de gek dat het bijna niet te doen is om dat nu in een interruptie duidelijk te maken.

De heer Van 't Wout (VVD):
U heeft straks nog een termijn voor uw eigen betoog.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik leg hier een belofte neer aan de heer Van 't Wout. Ik hoop dat hij die opneemt en dat wij daarover een keer gaan spreken, want hij zit er zo ongelofelijk naast. Dus daar ga ik graag met hem op een ander moment over in gesprek.

De heer Van 't Wout (VVD):
Die uitnodiging neem ik met graagte aan.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Snels namens GroenLinks.

De heer Snels (GroenLinks):
Voorzitter. De president van de Algemene Rekenkamer verwees in zijn presentatie naar de film Memento om duidelijk te maken dat je, om écht te weten wat de invloed van overheidsbeleid is, heel veel puzzelstukjes uit het heden en het verleden bij elkaar moet zoeken. Bij de voorbereiding van dit debat kreeg ik zelf de film Groundhog Day voor ogen. Daarin wordt eenzelfde dag steeds opnieuw beleefd, terwijl de hoofdrolspeler steeds ongelukkiger wordt. Dit is mijn derde Verantwoordingsdag en ik sta hier eigenlijk een beetje zoals ik hier vorig jaar en het jaar daarvoor stond — Groundhog Day — en met dezelfde vragen. Hoe gaan we zorgen voor aansluiting van de Monitor Brede Welvaart, die wordt vertaald in concrete beleidsdoelen die worden vastgesteld in de begroting en de beleidsplannen en waarover in het jaarverslag verantwoording wordt afgelegd? Wat waren de doelen van het overheidsbeleid? Hoe effectief is het beleid geweest om die doelen te halen? En wat hebben we geleerd? Dit is een belangrijk debat, omdat we burgers moeten kunnen vertellen of belastinggeld goed besteed is.

De mbo-studenten bij de V-100 stelden heel veel van dit soort verantwoordingsvragen. Welke doelen van het Kwaliteitskader Verpleeghuiszorg zijn in 2018 gehaald en hoe heeft u dat gemeten? Kunt u toelichten waarom u er niet in geslaagd bent om voldoende medewerkers bij de politie aan te trekken en wat zijn de gevolgen daarvan geweest voor de veiligheid in 2018? Wat zijn uw plannen om het imago van het mbo te verbeteren en hoe gaat u mbo'ers meer kansen geven op een stage? Het zijn typische verantwoordingsvragen. De doelen zijn te koppelen aan de indicatoren over sociale ongelijkheid, veiligheid of zorg uit de Monitor Brede Welvaart en zouden een relatie moeten hebben met beleidsinitiatieven uit de begroting. Maar vaak zijn noch de doelen, noch het beleid, noch het leereffect te vinden; in ieder geval niet systematisch. De premier was vorig jaar vrij kort over de Monitor Brede Welvaart: leuk project, maar niet meer dan dat, want de overheid is geen geluksmachine. Maar het is eigenlijk precies zoals de Rekenkamer stelt: overheidsbeleid heeft invloed op ons leven. Dan moet de overheid toch ook integraal verantwoording kunnen afleggen over de effecten van beleid? De minister van Financiën sprak op Verantwoordingsdag over het gevoerde beleid in 2018. Bij zijn presentatie en in het Financieel Jaarverslag van het Rijk sprak hij uitgebreid over de mooie economische groeicijfers. Maar op Verantwoordingsdag en in het jaarverslag wordt met geen woord gesproken over brede welvaart. Wat krijgen we eigenlijk voor ons belastinggeld? Dat is toch eigenlijk de hoofdvraag die we op deze dag zouden moeten kunnen beantwoorden.

Mag ik dan als GroenLinkser eens naar een van onze multinationals verwijzen? In het prijswinnende jaarverslag van DSM worden brede doelstellingen verantwoord, niet alleen financieel, met een prominente plek voor de Sustainable Development Goals. De doelstellingen zijn ook nog gekwantificeerd. 75% van de gekochte elektriciteit moet hernieuwbaar zijn in 2030. 80% tot 90% van het afval moet in 2020 worden gerecycled. Er is ook nog een openhartig hoofdstuk toegevoegd met wat er vorig jaar eigenlijk is misgegaan en wat daarvan geleerd is. Dat ging onder andere over incidenten met personeel, een datalek en vervuiling van water in Peru.

Waarom lukt het grote bedrijven wel om integraal te rapporteren? Is het kabinet bereid om te kijken naar de beste voorbeelden uit het bedrijfsleven en daar wat van op te steken? Is het kabinet bereid om een plan van aanpak te maken om ervoor te zorgen dat we op termijn — dat is echt een ideaalsituatie; daar zijn we nog ver van af — de brede welvaart kunnen omzetten in beleidsdoelen? Het gaat erom dat we daar bij beleidsvoorstellen en bij de begroting zo concreet mogelijk over kunnen zijn en daar ook verantwoording over kunnen afleggen in het jaarverslag. Een hoofdstuk over wat er geleerd is van het verleden, zou wat mij betreft ook zeer toepasselijk zijn. Dan krijgen we samenhang — zie artikel 3.1 van de Comptabiliteitswet — in de verantwoording, in de indicatoren voor brede welvaart en inzicht in kwaliteit. Dan kunnen we uiteindelijk de vragen van de mbo-studenten gemakkelijker beantwoorden. De minister gaf de heer Sneller en mij, als rapporteurs voor onder andere inzicht in kwaliteit, bij zijn presentatie complimenten voor ons werk. Dank daarvoor. Maar hij zal het mij niet kwalijk nemen dat ik wat ongeduldig ben. Groundhog Day was een mooie film. Maar ieder jaar hetzelfde debat, zonder voortgang? Dat is niet wat we willen.

Dan de resultaten. Ik begin met de Monitor Brede Welvaart. Complimenten aan het CBS: veel werk verricht, weer beter dan vorig jaar en echt een mooie integratie van de monitor en de Sustainable Development Goals. Een aantal trends kennen we al van vorig jaar. De hoge welvaart hier gaat ten koste van toekomstige generaties en mensen elders op de wereld. We hebben als land een te grote ecologische voedafdruk en de hoogste veestapeldichtheid van Europa. We stoten weer meer broeikasgassen uit dan het jaar ervoor. Onze import van natuurlijke hulpbronnen leidt in veel Afrikaanse landen tot problemen die de brede welvaart daar verlagen.

De heer Van Raan (PvdD):
Nog even over het vorige punt. Het betoog van de heer Snels van GroenLinks over het belang van de Monitor Brede Welvaart, over de cijfers die meetbaar moeten zijn en over dat het bedrijfsleven het misschien wel beter doet dan de overheid, was echt goed. Helemaal mee eens. Dan vraag ik me toch af waarom GroenLinks ermee heeft ingestemd dat juist het koolstofbudget uit de Klimaatwet gehaald is. Dat is nou net zo'n ding dat je heel goed kan meten en waar je heel goed op kan afrekenen. In de stukken kun je teruglezen dat de heer Klaver overtuigd is door de heer Wiebes om het koolstofbudget eruit te halen, want het was toch niet zo'n goed idee. Die twee dingen kan ik niet zo goed rijmen. Kan hij dat toelichten?

De heer Snels (GroenLinks):
Volgens mij is het wel voortdurend de vraag — en dat is ook de zoektocht bij het CBS — hoe je nou zo concreet mogelijk beleidsdoelen kunt vastmaken. Dat heeft iets met statistiek te maken, dat heeft iets te maken met "wat kun je meten" en dat heeft ook nog iets te maken met "hoe kun je het ook jaarlijks in beleid beïnvloeden".

Waar ik wel blij om ben, is dat het klimaatbeleid een van de uitzonderingen is van het totale overheidsbeleid, waarin we de doelen eigenlijk vrij concreet hebben. Die zijn vertaald vanuit de klimaatdoelstellingen van Parijs: de temperatuur beneden 2°C, of liever nog naar 1,5°C halen. Dat wordt weer vertaald naar een CO₂-uitstoot en dat wordt dan weer vertaald naar de nationale doelen. Dus als er nog een van de beleidsterreinen is waar we grote stappen vooruit hebben gezet om zo concreet mogelijk te maken wat wij als land moeten doen in de internationale gemeenschap en daar ook afrekenbare doelen op te maken, dan is het nou juist wel klimaatbeleid.

De heer Van Raan (PvdD):
Een hoop mooie woorden en een glijbaan van een redenering. Maar een feit blijft dat het IPCC, maar ook de planbureaus, het erover eens zijn dat een koolstofbudget hét middel is om af te rekenen. En dat is nou net de tand die GroenLinks heeft laten trekken om de Klimaatwet tandeloos te maken. Dus ik volg de redenering van de heer Snels, maar de consequentie die hij eraan verbonden heeft, het gemak waarmee het koolstofbudget eruit gehaald is, doet toch een hele hoop kracht inbinden aan zijn betoog. Dat wou ik even zeggen.

De heer Snels (GroenLinks):
Dank daarvoor, maar ik denk nog steeds dat er een hele nauwe relatie is tussen de CO₂-doelstellingen en het koolstofbudget, dus zeg maar de kapitale benadering en de benadering van hoe je nou jaarlijks naar beneden gaat. Volgens mij is die relatie vrij goed meetbaar.

Voorzitter. Waar was ik gebleven? Bij het klimaat. Ik zei het net: hier hebben we wel doelstellingen, bijvoorbeeld die van Parijs, als het gaat om klimaatverandering.

Als het gaat om natuur en biodiversiteit heb ik wel wat zorgen. Wat zijn hier nou precies de doelstellingen van het kabinet en hoe realiseren we die?

Een andere trend is de afruil tussen economische groei en welzijn. De groei is hoog en de werkgelegenheid is hoog. Daar is het kabinet trots op en terecht, maar de keerzijden zijn er ook. Tevredenheid over vrije tijd neemt af, en er is meer stress en minder regie over het eigen leven. Hoe kijkt het kabinet nou naar deze afruil en welke rol is er voor de overheid?

Het meest zorgwekkende als het gaat om brede welvaart is de stapeling van effecten. De verschillen zijn groot, met onderaan de ladder mensen met een lagere opleiding en een niet-westerse achtergrond. Hoge woonlasten, overgewicht, een laag subjectief welzijn, een laag inkomen, gezondheidsklachten en ook weinig vertrouwen in instituties en mensen. Dit is niet een probleem van koopkrachtplaatjes, maar een maatschappelijk en eigenlijk ook een democratisch probleem. Welke conclusie trekt het kabinet uit deze afruil?

Voorzitter. De minister van Financiën noemde twee weken terug zes successen, maar bij de wijze waarop hij dat deed zijn gelijk weer kanttekeningen te maken vanuit een oogpunt van verantwoording. Hij zei: Het kabinet verhoogde de salarissen van leraren in het primair onderwijs. Maar de Rekenkamer constateert dat er nog steeds geen zicht is op de resultaten van de aanpak van de werkdruk. Het kabinet werkte aan verbetering van bereikbaarheid en files, zei de minister. Maar ondertussen zien we dat de 130 km/h alleen maar heeft geleid tot meer files en niet tot kortere reistijden. Welke conclusie trekt het kabinet daaruit? Het kabinet wilde armoede aanpakken, zei de minister. Maar het aantal mensen in langdurige armoede is gestegen naar 600.000 en het percentage van de bevolking dat in relatieve inkomensarmoede leeft, is opgelopen tot 13,2%. Het kabinet wilde de handhaving van de socialezekerheidsregels versterken, zei de minister. Maar de helft van de mensen die in 2017 een uitkering aanvroeg, had op 1 oktober 2018 nog geen eerste gesprek gehad. Het kabinet sloot akkoorden om de zorg betaalbaar te houden, maar ondertussen luidden 250 wethouders van de coalitiepartijen de noodklok vanwege geldtekort voor de jeugdzorg. Het kabinet nam maatregelen om werken lonender te maken. Maar inmiddels zien we dat de lonen niet zijn gestegen, in ieder geval niet genoeg zijn meegestegen met de duurdere boodschappen.

Hier zie je wat de Rekenkamer volgens mij bedoelt met de film Memento. We hebben geen goed beeld van de effecten van oud beleid en maken al nieuw beleid zonder dat we weten wat daarvan de doeltreffendheid is. Daarom is het zo belangrijk om te leren van het verleden en concrete doelen te formuleren, zoals de Comptabiliteitswet voorschrijft.

Naar aanleiding van een toezegging kregen we deze week een brief van de minister van Financiën over de navolgbaarheid van de aanvullende post en de vervolgstappen verbetering artikel 3.1. Dat is een prima brief. Wat ik daar mis, is dat bij overboekingen vanuit de aanvullende post naar departementen niet alleen de navolgbaarheid naar begrotingsposten wordt verbeterd, maar dat direct daarbij ook de verantwoording in het kader van artikel 3.1 wordt toegelicht door de betreffende bewindslieden, want volgens mij is het juist bij nieuw beleid en juist bij nieuw geld belangrijk om artikel 3.1 bij Kamercommissies op het netvlies te brengen. Graag een reactie.

Voorzitter. Dan de publieke sector en geld dat op de plank blijft liggen. Het werk in de publieke sector is belangrijk voor ons welzijn, voor de aanpak van sociale ongelijkheid en dus voor welvaart in brede zin. Mijn partij spreekt al langer van een crisis, maar ook de Rekenkamer trok harde conclusies. Achtereenvolgende bezuinigingen hebben de kwaliteit van publieke dienstverlening aangetast. De consequenties van veel bezuinigingen zijn tot op de dag van vandaag merkbaar, en nog lang niet alle gaten zijn gedicht. Er zijn risico's voor de continuïteit van de dienstverlening, onder andere bij de zorg, Defensie, onderwijs en politie. Natuurlijk wordt er extra geïnvesteerd. We hebben dat debat meermaals gehad en dat zullen we ook bij de Voorjaarsnota gaan voeren. Maar de arbeidsmarkt is krap. Mensen zijn moeilijk te vinden, waardoor de werkdruk hoog blijft. De Rekenkamer zegt terecht: het is niet erg als geld doorgeschoven wordt als er nog geen goede bestedingsplannen zijn. Maar ruimhartiger zijn met salarisverhoging lijkt mij een inzet waar we geen spijt van krijgen als het gaat om het werk bij de politie, Defensie, onderwijs en zorg en het aantrekkelijker maken van dat werk. Graag een reactie.

Voorzitter. De Algemene Rekenkamer heeft zorgen over de rechtmatigheid bij ontvangsten, uitgaven en verplichtingen. De heer Van 't Wout sprak er ook al over. De rechtmatigheid was lager dan de voorgaande vijf jaar. Bij verplichtingen zat de minister met 99,07% zelfs op het randje van acceptabel. We hebben er in de jaren tachtig vele, vele jaren over gedaan om de boekhouding in Nederland op orde te krijgen. Baren deze cijfers de minister van Financiën zorgen? Wat gaat hij eraan doen? Hoe gaat hij voorkomen dat niet tijdig gemelde slotverschillen — de minister is hier zelf ook de fout ingegaan met verplichtingen voor ICT, de Belastingdienst en de Wereldbank — als onrechtmatig zullen worden gezien? Dan komen we inderdaad in het scenario van de heer Van 't Wout.

Voorzitter. Dan naar ICT. De Rekenkamer is ook kritisch over de ICT bij de rijksoverheid. De informatiebeveiliging is niet op orde. Er is een verhoogd risico op datalekken. Er is te weinig standaardisatie. De Kamer wordt slecht geïnformeerd over ICT-uitgaven en onnodige uitgaven aan systemen. We praten anno 2019 nog over het implementeren van regels uit 2012. Het aantal onvolkomenheden op het gebied van ICT is sinds 2015 verdubbeld van negen naar negentien vorig jaar. De Belastingdienst blijft een pijnlijk voorbeeld. Het ICT-systeem voor de omzetbelasting stamt uit 1982. Ik probeer mij voor te stellen hoe een ICT-systeem uit 1982 eruitziet. Dan krijg ik beelden van pacman voor ogen. Waarom kan het kabinet nog steeds niet goed in kaart brengen hoeveel de rijksoverheid jaarlijks uitgeeft aan het in stand houden van bestaande ICT-systemen? Gaat het kabinet bindende afspraken maken over het beheer binnen de rijksoverheid?

Voorzitter, tot slot. Vorige week waren er wat kleine berichtjes in de media over de unieke welzijnsbegroting van Nieuw-Zeeland, het well-being budget. Ik heb een blik geworpen op die begroting en die is echt interessant. Brede welvaart wordt centraal gesteld in het overheidsbeleid. Daarin worden concrete prioriteiten met concrete doelen gekozen voor bijvoorbeeld welzijn en het verminderen van armoede bij kinderen, maar ook voor sociale en economische innovatie en transitie naar een duurzame economie. Er wordt evidencebased gewerkt. Ministers moeten aangeven hoe doelen bereikt worden. En op basis daarvan wordt het budget verdeeld. Er volgt een impactanalyse en een evaluatie van het gekozen beleid. Dat is ongeveer onze Monitor Brede Welvaart, vertaald in beleidsdoelen en volgens artikel 3.1 van de Comptabiliteitswet beargumenteerd met leereffecten, zoals wij dat doen in het project Inzicht in Kwaliteit. Ik zei al dat de premier vorig jaar kort was in zijn waardering voor de Monitor Brede Welvaart, maar zouden hij en de minister van Financiën een reactie kunnen geven op de Nieuw-Zeelandse systematiek, die denk ik zeer leerzaam is?

Dank u wel.

Minister Rutte:
Ik ga er in oktober heen, dus ik kan het zelf bekijken.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Snels. Dan geef ik nu het woord aan de heer Slootweg namens het CDA.

De heer Slootweg (CDA):
Dank u wel, voorzitter. Ook dank aan de leden van het kabinet. Ik ben bijzonder blij dat mevrouw Ollongren bij ons is. Dat geeft aan hoe belangrijk de ICT-problematiek ...

De voorzitter:
De minister van Binnenlandse Zaken.

De heer Slootweg (CDA):
De minister van Binnenlandse Zaken. Haar aanwezigheid geeft aan hoe belangrijk het kabinet de ICT-problematiek vindt. In mijn bijdrage kom ik erop terug.

Voorzitter. Deze jaarverslagen, deze slotwetten, zijn het eerste rapport van het kabinet. Het legt daarmee verantwoording af. Verantwoording afleggen is belangrijk, want daarmee proberen we het cynisme in de politiek te voorkomen.

Cynisme. Ik ervaar aan den lijve het wantrouwen dat veel mensen hebben tegen de politiek. Als de politiek met concrete antwoorden komt, zijn die vaak economisch of financieel, maar de mensen worden er niet zekerder van. Het lijkt wel of de politiek oppervlakkiger wordt naarmate de zorgen van mensen zich verdiepen: nog rauwere boodschappen, nog lozere beloften in de hoop gehoord te worden tijdens verkiezingscampagnes. En na de verkiezingen volgt de teleurstelling als de beloftes ijdel bleken en de politiek zijn normale gang gaat. Het is cynische politiek die op zichzelf het cynisme van de burgers voedt. Deze ontwikkeling vreet aan het fundament van de democratie en daarom moeten we dit cynisme bestrijden, want democratie houdt deze ontwikkeling niet eindeloos vol. Was getekend, Sybrand Buma.

Verantwoording afleggen is niet genoeg. De wijze waarop je dat doet, kan cynisme voeden. Voor mij is van belang dat we dit cynisme bestrijden door te proberen het vertrouwen in instituties te herstellen. En dan gaat het ook om een cultuuromslag. Tijdens de presentatie van de verantwoordingsstukken gaf Tjibbe Joustra ons aan dat het bewerkstelligen van een cultuuromslag misschien wel het moeilijkste is.

Voorzitter. Zo op het eerste gezicht is er weinig reden voor cynisme, maar juist voor optimisme. Het gaat goed met 's lands financiën. De economie groeide met 2,7% en dat is hoger dan het langjarig gemiddelde. Meer mensen vonden een baan. Het begrotingsoverschot steeg naar 1,5%, waardoor de overheidsschuld daalde naar 52,4%. Dat is een ruime marge om niet direct hard te hoeven bezuinigen wanneer het economisch tegenzit.

Wanneer we kijken naar de ontvangsten, uitgaven en verplichtingen van de rijksrekening, dan constateert de Algemene Rekenkamer dat meer dan 99% ervan rechtmatig is. Wel is er een duidelijk punt van zorg: het aantal fouten en onzekerheden is toegenomen ten opzichte van 2017. Gelukkig zijn er in tegenstelling tot vorig jaar geen ernstige onvolkomenheden. Toch kan mijn fractie zich vinden in de observatie van de Rekenkamer dat de toename van het aantal onvolkomenheden een reden tot zorg is. Er moet op dat punt echt een tandje bij.

Voorzitter. Dat grote begrotingsoverschot is niet iets goeds in zichzelf. De omvang van dit overschot komt door meevallende uitgaven en veel van die uitgaven schuiven door naar de komende jaren. Het wordt uitgegeven, maar niet nu. Omdat je weet dat deze uitgaven komen, vraagt dat om discipline om de meevallers niet aan te wenden voor andere uitgaven. Dit vraagt om goed rentmeesterschap.

Voorzitter. Naast de jaarverslagen is voor het tweede jaar de Monitor Brede Welvaart gepresenteerd. Hierdoor weten we ook welke richting het met Nederland opgaat in bijvoorbeeld welzijn, gezondheid, samenleving en veiligheid. Dit jaar is er ook een relatie gelegd met de Sustainable Development Goals, die internationaal worden gebruikt. Op tal van vlakken kunnen we onze positie hierdoor internationaal vergelijken. Dat vinden we winst. Wat bespreking wel moeilijk maakt, is het grote aantal indicatoren, en misschien nog wel meer het meetmoment van die indicatoren. We spreken vandaag over de jaarstukken van 2018, maar sommige indicatoren uit de monitor gaan over 2015. Een moeilijkheid is dat we daardoor misschien pas na de volgende verkiezingen iets kunnen zeggen over zo'n indicator en over de vraag of het beleid wel de juiste weg is ingegaan.

De mogelijkheid om te beoordelen of beleid succesvol is, hangt in grote mate af van de vraag hoe concreet doelstellingen worden geformuleerd. Mijn eerste vraag is: hoe kijkt het kabinet aan tegen een jaarlijkse rapportage over wat het doet om de "rode posities" — die maken onderdeel uit van de Sustainable Development Goals — te verbeteren? Kan het daarover rapporteren? Hoe kijkt het kabinet ertegen aan om juist bij die rode posities een aantal concrete doelstellingen te formuleren, zodat beter kan worden nagegaan of deze verbeteren?

Op één indicator van de Monitor Brede Welvaart wil ik aan de hand van de jaarverslagen dieper ingaan, en die is het vertrouwen in instituties. De monitor laat zien dat we enerzijds in een land leven waar mensen nog veel vertrouwen hebben in instituties. Maar we zien wel dat er sprake is van een afname in dat vertrouwen. Dat gaat ook over ons. Willen we samen de uitdagingen van morgen aankunnen, dan moet er onderling vertrouwen zijn tussen de inwoners, de bestuurders en de controleurs, over en weer en onderling. Lukt dat niet, dan voeden we cynisme. Mijn fractie ziet in veel van de geconstateerde onvolkomenheden terug dat te weinig wordt gedaan om te werken aan herstel van dat vertrouwen. Het vertrouwen in instituties kan worden aangetast als mensen bijvoorbeeld lezen dat er extra geld beschikbaar wordt gesteld om problemen op te lossen, maar vervolgens blijkt dat we niet zeker weten of met dat extra geld ook de juiste dingen worden gedaan. Ook kan het worden aangetast wanneer we regelingen zo ingewikkeld maken dat mensen afhaken en denken dat ze niet voor hen zijn bedoeld, en wanneer we beloftes om werk te maken van onvolkomenheden niet nakomen.

Voorzitter. Dit kabinet heeft in 2018 13 miljard meer uitgegeven dan in 2017. Gek genoeg kan die inzet van extra middelen het vertrouwen in instituties aantasten. Ik probeer een paar voorbeelden te geven die dat duidelijk maken. In 2017 wordt bij jou vastgesteld dat je daadwerkelijk gedeeltelijk arbeidsongeschikt bent. Je ontvangt een WGA-uitkering. Je hebt gemerkt dat zelfs in een gespannen arbeidsmarkt veel werkgevers bang zijn om jou aan te nemen. Je wilt je verhaal kwijt en je ervaringen delen in persoonlijk contact. Je hoort dat het UWV juist voor dat persoonlijk contact extra geld ontvangt, maar in oktober 2018, een jaar later, behoor jij nog tot de helft van de mensen met wie geen contact is geweest vanuit het UWV. Mijn fractie beseft heel goed dat het moeilijk is om mensen te vinden, maar wat wij dan niet verwachten is het volgende spelletje. In brieven aan de Kamer geeft de minister aan dat hij wil dat het UWV met alle — ik herhaal: met alle — WGA-gerechtigden die in 2017 zijn ingestroomd, persoonlijk contact heeft. Maar wat is nu de reactie? Nee, daar bedoel ik niet alle WGA-gerechtigden mee, maar alleen de mensen die overgedragen zijn aan het WERKbedrijf. Dit soort woordenspelletjes voeden cynisme en tasten het vertrouwen in instituties aan.

Extra geld is er ook voor de verpleeghuiszorg. Zorgkantoren hebben de rol om erop toe te zien dat het extra geld ook goed besteed wordt. Maar hebben ze daarvoor de juiste instrumenten? Kunnen zorgkantoren wel meten dat een verpleeghuis ook daadwerkelijk betere zorg levert, en daarvoor ingrijpen? Er is bijvoorbeeld ook een vraag die ik vanuit de V100 heb meegekregen: zoekt het kabinet ook uit of in 2018 de werkdruk in de zorg daadwerkelijk is verminderd en, zo ja, waaruit blijkt dat? Want wanneer we niet weten of met extra geld de verpleeghuiszorg beter wordt, wanneer werknemers in de zorg niet fit blijven, ben ik bang dat we over een aantal jaar weer te horen krijgen dat er nog meer geld nodig is. Of neem het onderwijs. Extra geld om de werkdruk te bestrijden is in 2018 in twee tranches beschikbaar gesteld. De Rekenkamer constateert dat zonder te weten of de eerste tranche effectief is, dat geld alweer wordt ingezet voor de tweede tranche.

Voorzitter. We zien in ieder geval twee oorzaken waardoor extra geld niet tot verbetering van resultaten leidt. Ten eerste zijn er onvoldoende mensen beschikbaar om de doelen uit te voeren. Ten tweede is de kwaliteit van ondersteunende diensten niet op niveau. Hoe kijkt het kabinet aan tegen een uitgebreide analyse van het absorptievermogen van het uitvoerend apparaat, waarbij de kernvraag moet zijn of men ook echt in staat is om extra middelen in te zetten voor betere resultaten? Veel van de uitvoering van het extra geld ligt niet direct bij het Rijk, maar bij scholen, verpleeghuizen of bijvoorbeeld het UWV. Sturing is dan moeilijker. Hoe kijkt de minister ertegen aan om ''hoe stuur ik succesvol op afstand?'' onderdeel uit te laten maken van het programma Inzicht in Kwaliteit?

Voorzitter. Zowel Defensie als Infrastructuur en Waterstaat worstelen al langer met het uitgeven van geld. Het is goed dat het kabinet veel in deze departementen investeert. Er is ook wel begrip voor het feit dat het in 2018 misschien niet allemaal kon worden uitgegeven, maar dat begrip wordt in de komende jaren wel minder. Wanneer deze departementen het geld niet uitgeven, heeft dat immers ook weer een effect op de economische groei van Nederland. Het niet onderhouden van bruggen kan echt een effect hebben op onze economische groei. Kan de minister uitleggen waardoor de middelen van deze ministeries telkens niet worden uitgegeven? Wat wordt er gedaan waardoor dat vanaf 2019 wel gebeurt?

Voorzitter. Een tweede oorzaak van het op het spel zetten van het vertrouwen in instituties is de ongelofelijke ingewikkeldheid van voorzieningen. Ook daarvan gaven de Rekenkamerrapporten een aantal voorbeelden. Ik wil dit onderschrijven met een brief die wij hebben gekregen van een mevrouw die moeite had om rond te kunnen komen. Ze had een klein baantje en ze gaf een overzicht van haar inkomsten en uitgaven. Nederland kent een relatief groot aantal kinderen die in armoede opgroeien. Om ouders die het financieel moeilijk hebben bij te staan, kennen we het kindgebonden budget. Uit haar overzicht bleek dat ze geen kindgebonden budget ontving. Wij waren verbaasd, wezen haar daarop en namen contact op met de Belastingdienst/Toeslagen. Wat blijkt? Ze was, overigens samen met zo'n 300 tot 400 andere ouders, gedupeerde van een systeemfout bij de Belastingdienst/Toeslagen en ontving ten onrechte geen budget. Gemiddeld gaat het om €1.000 per jaar.

Een ander voorbeeld is een vrijwilliger bij de belastingservice van de vakbond. Wanneer hij een lid wil helpen bij de invulling van belastingformulieren, moet hij daartoe gemachtigd worden. Tijdens het invullen merkt hij dat het lid recht heeft op een toeslag. Kan hij die gemachtigd aanvragen? Dat kan wel, maar daarvoor heeft hij weer een andere machtigingscode nodig. Die middag kan hij het lid niet helpen en gaat hij weg. Op die manier komen veel toeslagen niet bij mensen waarvoor ze bedoeld zijn.

Of neem ons belastingstelsel zelf. In Elsevier Weekblad stond een illustrerend verhaal van werkenden met een studerend kind. Een inkomensgroei van €5.000 bruto voor dit huishouden met een inkomen van €40.000 zorgt voor een nettovooruitgang van maar 25% en een marginale belastingdruk van 75%. Hoe kijkt het kabinet aan tegen het instellen van een onderzoek naar de prikkels in ons belastingstelsel? Is het niet zo dat er prikkels zijn die een bonus geven op bijvoorbeeld parttimewerk en die eigenlijk niet stimuleren om meer te gaan werken? Zou een deel van de vraag naar arbeid niet kunnen worden opgevangen door mensen meer te prikkelen en meer aan te moedigen om langer te gaan werken?

Voorzitter. Zowel binnen de begroting van Financiën als bij die van Justitie en Veiligheid zijn posten opgenomen die betrekking hebben op het in beslag nemen van roerende en onroerende zaken van criminelen. Er gaat nu veel tijd voorbij tussen beslaglegging en verkoop. Doordat daar zo veel tijd overheen gaat, vermindert de waarde sterk. Een in beslag genomen Audi die bijvoorbeeld vijf tot tien jaar later wordt verkocht, verstoft stevig en verliest zijn waarde. Hierdoor moet veel worden afgeschreven. Wij zouden sowieso graag zien dat er een integraal overzicht komt van in beslag genomen roerende en onroerende zaken, zodat we niet in verschillende jaarstukken moeten zoeken waar dat staat. En hoe kijkt de minister aan tegen een versnelde executie van de in beslag genomen goederen, zodat voorkomen kan worden dat waarde sterk vermindert?

Voorzitter. Mijn derde punt waardoor het vertrouwen in instituties wordt aangetast, is het nakomen van beloften. Er is ook wat goed nieuws, bijvoorbeeld bij het ministerie van VWS. Vorig jaar werden daar twee onvolkomenheden geconstateerd, waarvan één ernstige. Zowel bij de subsidieverstrekking als bij de informatiebeveiliging zijn goede stappen gezet. Met name bij subsidiebeheer kan het toezicht op het eventuele verstrekken van staatssteun nog aan kracht winnen, maar daar wordt aan gewerkt. Dit is echt belangrijk om mensen vertrouwen in instituties terug te laten krijgen.

Ten aanzien van de digitale rijksoverheid maken we ons echter ernstige zorgen, ten eerste over het IT-beheer. In 2017 werd door de Rekenkamer geconstateerd dat er nauwelijks eisen werden gesteld aan beheersactiviteiten die aan organisaties waren uitbesteed en in hoeverre de uitbestede beheersprocessen in control waren. Beterschap werd beloofd. In 2018 is de situatie niet veranderd. In 2017 constateerde de Rekenkamer dat een groot aantal ministeries de informatiebeveiliging, die ook betrekking heeft op privégegevens van onze inwoners, niet op orde had. Beterschap werd beloofd, maar in 2018 ziet de Rekenkamer dat de informatiebeveiliging nog steeds niet op orde is. Op dit terrein zijn er overigens ook grote problemen richting Caribisch Nederland. Tijdens het debat vorig jaar was er veel aandacht voor de beschikbaarheid van IT-personeel met de juiste kennis en competenties. Erkend werd dat dit weliswaar niet een-twee-drie op te lossen zou zijn, maar dat echt stappen zouden worden gezet. Geconstateerd moet worden dat de vraag naar IT-personeel voor het beheer en het onderhoud van systemen en het invoeren van nieuwe wetgeving de komende jaren groter is dan het aanbod. Dat wil ik toch wel eventjes op me laten inwerken: de vraag naar IT-personeel voor het invoeren van nieuwe wetgeving is groter dan het aanbod. Dit raakt de democratie. Nieuwe wetgeving kan wellicht niet of niet op tijd worden ingevoerd doordat de noodzakelijke mensen die dit IT-wise moeten ondersteunen, er niet zijn. Dit tast het vertrouwen in de instituties aan. Is de minister bereid om te rapporteren over de voortgang op het punt van IT-beheer, informatiebeveiliging en werving van ICT-personeel? En is hij bereid om binnen de begrotingscyclus bijvoorbeeld per kwartaal te rapporteren over voortgang op deze onderdelen?

Toen ik dit verhaal hierboven las, was ik toch een beetje bang dat mijn oproep om te werken aan versterking van het vertrouwen in de instituties door de genoemde voorbeelden wat zwart uitpakt. Ik zie echter ook dingen gebeuren die mijn vertrouwen in de instituties wél versterken. Laat ik er één noemen. Op de dag waarop we dit Verantwoordingsdebat zouden houden, gaf dit kabinet voor het eerst een groene obligatie uit. Ik ben dankbaar dat Nederland als eerste land met een triple A-rating een groene staatsobligatie uitgeeft. Met deze bijna 6 miljard worden uitgaven gefinancierd die voldoen aan concrete klimaatcriteria en daarmee bijdragen aan het terugbrengen van de CO₂-uitstoot. Vorig jaar mocht ik namens de CDA-fractie hiervoor pleiten. Ik vind het ontzettend tof dat dat dan nu ook werkelijkheid is geworden.

Laten we ons verzetten tegen cynisme. Nogmaals, met een rechtmatigheid van ruim 99% en mooie economische cijfers is er voldoende reden om complimenten te geven. Kerkvader Augustinus schreef: "Waarom teleurgesteld zijn, waarom mopperen op God? (...) Want de hemel, de aarde en het water zijn niet slecht, en alles wat daarin is, vissen, vogels, bomen, ook niet. Al die dingen zijn goed." Net zomin als het zin heeft om op God te mopperen, heeft het zin om ervan uit te gaan dat de overheid of de politiek ons verlost van alle problemen en ons behoedt voor alle risico's. Het gaat erom of we willen werken aan een cultuur die openstaat om te leren van onvolkomenheden, om zo het vertrouwen in onze instituties te versterken.

De voorzitter:
Was u klaar, meneer Slootweg?

De heer Slootweg (CDA):
Ja.

De heer Alkaya (SP):
De heer Slootweg noemt, ik denk terecht, een heel aantal dingen die allemaal knagen aan het vertrouwen van mensen in de instituties en in de overheid. Maar is het grootste probleem niet dat politici zich niet aan beloften houden? Denkt de heer Slootweg ook niet dat als politici, zoals de premier, en ook de koning, zeggen "u gaat het economische herstel voelen; u gaat er in koopkracht op vooruit" en als mensen dat vervolgens helemaal niet voelen en een jaar later bevestigd krijgen dat het helemaal niet het geval is geweest, dat veel meer knaagt aan het vertrouwen van mensen in de overheid dan al die zaken die de heer Slootweg hier noemt?

De heer Slootweg (CDA):
Ik weet niet of het méér knaagt. We hebben deze discussie ook in een vorige periode gehad. Ik denk dat je als overheid nooit kan beloven dat mensen er in zo'n grote mate op vooruitgaan. Ik denk wel dat je kunt aangeven: we nemen maatregelen waardoor grosso modo de meeste groepen erop vooruitgaan. Maar een percentage aan zo'n belofte hangen is volgens mij onmogelijk door individuele omstandigheden die zich voordoen. Laat ik het als volgt aangeven. Dit gaat over standaardkoopkrachtplaatjes. Als iemand toch zijn baan verliest doordat het bedrijf failliet gaat, dan zit dat niet in dit soort plaatjes, maar zal die persoon dat wel merken. Als er persoonlijke omstandigheden zoals een scheiding zijn, dan zullen twee mensen het merken dat ze er niet op vooruitgaan. Je kan dus wel aangeven dat er niks verandert en dat er maatregelen worden genomen die grosso modo positief uitwerken, maar ik geloof er gewoon niet in dat je aan zo'n belofte een percentage kunt hangen. Ik heb dat eerder ook al eens aangegeven in een debat.

De heer Alkaya (SP):
Het wordt door veel mensen wel als een belofte ervaren, denk ik. Op veel bijeenkomsten is ook gezegd dat dat het geval zal zijn. En in de Troonrede heeft de koning dat ook gezegd. Dan is het niet gek dat mensen dat als een belofte ervaren. Maar als we terugkijken, dan zien we dat één op de drie mensen er zelfs op achteruit is gegaan. Dan kunnen we toch vrij veilig met elkaar vaststellen dat dat knaagt aan het vertrouwen van mensen in de overheid en dat het kabinet daar echt iets aan moet doen?

De heer Slootweg (CDA):
We moeten bij wat de heer Alkaya naar voren brengt, wel twee dingen van elkaar scheiden. Deze beloftes gingen volgens mij over 2019. Er is niet gesteld dat we er in 2018 zoveel procent op vooruit zouden gaan. Ik denk dat dat wel iets neerzet. Dat het aangegeven wordt, is wel een terecht punt. Dit soort dingen wordt soms boud beweerd, ook al gebeurt dat door onafhankelijke instituten. Want het is niet alleen het CPB; ook het Nibud heeft aangegeven dat dit zou gebeuren, mocht alles zo uitkomen. Ik denk dat je deze verwachtingen met een grote disclaimer moet geven. Daarom zou ik er zelf nooit zo'n cijfer aan willen hangen.

De voorzitter:
Tot slot.

De heer Alkaya (SP):
Als het nou gerommel in de marge zou zijn, zou ik in dat verhaal mee kunnen gaan. Maar een op de drie mensen is er zelfs op achteruitgegaan, terwijl de economie met bijna 3% groeide. Ik zal straks in mijn eigen termijn voorbeelden geven waaruit blijkt dat het wel degelijk beloftes waren voor het jaar 2018. Mensen zien dan achteraf dat er helemaal niks van klopt en denken: ik voelde het al helemaal niet, ik wist het, er werd tegen mij gelogen. Dat zien ze dan bevestigd en dan faalt het kabinet in het herstel van het vertrouwen dat mensen überhaupt zijn kwijtgeraakt door toedoen van het kabinet. Ze zijn het vertrouwen van mensen dus al kwijtgeraakt, en het lukt ze ook nog eens niet om dat in tijden van voorspoed te herstellen. Ik zou het heel fijn vinden als het CDA dat met mij vaststelt. En volgens mij is dat heel makkelijk vast te stellen, want iedereen voelt het.

De heer Slootweg (CDA):
Ik reageerde op het voorbeeld van de heer Alkaya over de 90%. Dat ging echt over 2019. Maar waarom vind ik dit belangrijk? Dit kabinet doet een heel aantal dingen. Dit kabinet investeert heel veel geld in een aantal zaken waarvan we volgens mij breed in de Kamer vonden dat die moesten worden gerepareerd. Dan ging het over de zorg, dan ging het over onderwijs en dan ging het over veiligheid. Dit kabinet neemt ook stappen die inderdaad als doel hebben gehad om mensen de lastenverlichting echt te laten voelen. Dit kabinet neemt ook stappen waarmee het het bedrijfsleven probeert te versterken. Ik wil het graag in die samenhang zien. Daarom geloof ik ook niet dat je op een van die onderdelen echt zo'n cijfer neer kan zetten. Dat vind ik niet verstandig en ik zou de heer Alkaya dan ook willen uitdagen. Ik heb dit op deze manier geuit. Ik vind het belangrijk dat alle drie die dingen gebeuren. En er zijn zo veel persoonlijke omstandigheden dat je zo'n percentage volgens mij nooit met zo'n zekerheid kan aangeven.

De heer Stoffer (SGP):
Ik wil eerst de heer Slootweg een compliment maken over zijn afsluiting. Die warme woorden pakten mij helemaal in; de woorden over Augustinus bedoel ik natuurlijk. Maar dat neemt niet weg dat ik daarvoor ook een moment had met een koude rilling. Ik wil even kijken of die klopt. Ik had namelijk altijd de indruk dat het CDA net als de SGP een echte gezinspartij is. Ik zie de heer Slootweg nog niet eens knikken. Ik had gedacht: nu gaat hij knikken. Maar ik hoorde hem ook iets zeggen over het oprekken van het belastingregime voor deeltijdbaantjes. Als ik dat goed vertaal — dat wil ik even zeker weten — zegt de heer Slootweg hiermee dat we de kloof tussen eenverdieners en tweeverdieners weer groter zouden moeten maken en daarmee een warm gezinsbeleid zouden moeten wegschuiven. Of hoor ik dat verkeerd?

De heer Slootweg (CDA):
De reden waarom ik ooit lid ben geworden van het CDA heeft er heel erg mee te maken dat het gezin door het CDA echt als hoeksteen wordt gezien. Dat betekent niet dat er maar één vorm van gezin mogelijk is, en dat dat alleen een gezin kan zijn met een eenverdiener. Ik weet niet of de heer Stoffer dat bedoelt? Ik kijk wel met zorg naar het volgende. In de voorbeelden, ook in de belastingvoorbeelden die we krijgen, lijkt het soms alsof het bijna niet loont om meer te gaan werken. Dat vind ik jammer. Als mensen dat zouden willen doen, denken ze: ja, maar ik ga er eigenlijk nauwelijks op vooruit. Ik kijk graag hoe dat onderdeel kan worden aangepakt, en ik zie dat ook echt niet als contrair met het gezin. Volgens mij kan je op zich nog heel goed samen werken. Het punt dat de heer Stoffer misschien aanhaalt, betreft de voorbeelden van een marginaal tarief dat nog echt boven de 100% uitkomt als het gaat om een eenverdiener. Ook dat onderdeel zou ik in zo'n analyse van het belastingstelsel willen zien, want dat is natuurlijk ook raar. Ook daarvan heb ik voorbeelden gezien. Iemand gaat van €28.000 naar €29.000, maar gaat er netto op achteruit. Dat zijn rarigheden in ons belastingstelsel.

De heer Stoffer (SGP):
Dit stelt me gelukkig een klein beetje gerust. Ik heb niet de indruk dat het CDA het gezin helemaal weglaat. Het gaat mij ook om een analyse en niet om de uitkomst dat we de kloof tussen een- en tweeverdieners groter maken.

De heer Slootweg (CDA):
Nee, zeker niet. Maar mensen willen soms wel allebei werken, bijvoorbeeld allebei parttime. Maar volgens mij moeten we geen stelsel willen hebben waarin het je eigenlijk niks oplevert als je vier uur meer zou kunnen gaan werken. Maar dat gebeurt dus ook bij tweeverdieners.

De voorzitter:
Tot slot.

De heer Stoffer (SGP):
Werken moet lonen. Daar zijn we het over eens.

De heer Slootweg (CDA):
Ja.

De heer Nijboer (PvdA):
Straks zijn we het allemaal eens! De PvdA is ook voor gezinnen, in heel veel verschillende samenstellingen, zeg ik tegen de SGP.

De voorzitter:
Het is heel stil in de zaal.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik heb een vraag over het cynisme en het vertrouwen. Dat is eigenlijk de hoofdmoot van de analyse waarover het CDA zich zorgen maakt, en dat kan ik me goed voorstellen. Er zijn zojuist vragen gesteld over koopkracht en daar hebt u antwoord op gegeven, maar het geldt eigenlijk ook voor de hele investeringsagenda die het kabinet voor 2018 had beloofd. Die is op heel veel punten niet waargemaakt, bijvoorbeeld op zorg niet, op onderwijs niet, bij veiligheid niet, bij infrastructuur niet en ook bij Defensie niet. Zou het ook niet het cynisme voeden als ministers dat allemaal aan mensen beloven en het aan het eind van het jaar niet waar blijkt te zijn?

De heer Slootweg (CDA):
Over een deel van de terreinen waarover we dat gehoord hebben, bijvoorbeeld bij Defensie en voor infrastructuur, maak ik me ook zorgen. Zit er nou iets in de systematiek? Zit er wel voldoende prikkel op als je iets onbeperkt kunt doorschuiven? Het kan trouwens ook echt zo zijn dat er te weinig mensen zijn die het kunnen uitvoeren. Ik maak mij daar inderdaad zorgen over. Bij zorg en onderwijs zit het volgens mij anders. In het onderwijs is er een capaciteitsprobleem. Het is een probleem om mensen te vinden. Je ziet inderdaad dat hier en daar geld niet uitgegeven wordt. Ik weet niet hoe de heer Nijboer daarin staat, maar ik heb er zelf minder problemen mee als dat komt omdat bijvoorbeeld medicijnen goedkoper zijn geworden of er minder medische consumptie is. Ik vind wel dat je elke keer een duidelijke analyse moet maken van waar het 'm in zit. Alleen maar geld uitgeven omdat het beschikbaar is, moet volgens mij niet het doel zijn. Ik vind het lastiger bij investeringsdepartementen dan bij departementen waarbij ook andere zaken een rol kunnen spelen waardoor het meevalt.

De heer Nijboer (PvdA):
Over dat laatste ben ik wel een beetje bezorgd. De heer Slootweg heeft gelijk wat betreft die medicijnen. Als je daar minder voor hoeft te betalen, geef je minder uit dan verwacht. Dat is hartstikke goed. Daar zijn wij ook voorstander van. Dan zijn de farmaceuten ook geen spekkoper. Maar het gaat over 5,2 miljard. Dat is meer dan twee keer de dividendbelastingmaatregel. Dat is echt groot geld. Je hebt het dan niet over een incidentele meevaller hier of daar. Dan begrijp ik helemaal niks van het onderscheid dat het CDA maakt tussen Defensie en infrastructuur enerzijds en leraren voor de klas en verpleegkundigen fatsoenlijk belonen en hun werkdruk verlagen anderzijds. Waarom spreekt u het kabinet daar niet net zo hard op aan? Ik denk dat het onder de groepen mensen die hartstikke belangrijk werk voor de publieke zaak doen, het cynisme voedt als hun heel veel wordt beloofd wat niet wordt waargemaakt.

De heer Slootweg (CDA):
Daarom vind ik het voorbeeld over de werkdruk heel terecht. Dat sluit misschien ook wel een beetje aan bij wat de heer Snels eerder zei. Het gaat om de vraag of het geld op de juiste manier besteed wordt. Daarom vond ik het Rekenkameronderzoek heel treffend. We kunnen veel geld reserveren en uitgeven met het doel de werkdruk te verminderen, maar we weten soms niet eens of het geld dat uitgegeven wordt in een sector ook helpt. Ik wil dan ook dat het zo evidencebased mogelijk kan gebeuren. Over op zichzelf alleen geld geven, zeg ik: nee, ik wil ook weten of daar doelen mee behaald kunnen worden.

De heer Nijboer (PvdA):
Er is niemand die een begroting in de Kamer goedkeurt en dan zegt: gooi maar in de sloot, want het maakt ons niet uit waar het naartoe gaat. Dat is niet gebeurd. Er is gewoon 5,2 miljard beloofd vorig jaar en dat is afgestort in de staatsschuld. Dat zijn beloftes die niet zijn waargemaakt. Daar ben ik het niet mee eens. Ik vrees dat dit een van de onderdelen is die het cynisme bij mensen voedt.

De heer Slootweg (CDA):
Ik denk dat een groter onderdeel van het vraagstuk waarom geld niet wordt uitgegeven echt zit in het punt dat mensen waarvan wij dachten dat ze die taken uit zouden voeren, er gewoon niet waren. Ik denk dat dit echt de grote oorzaak is, naast een aantal andere onderdelen. Het is lastig, maar ik vind dat goed beheer dan toch vooropstaat in plaats van het zo te laten. Ik zeg niet dat de heer Nijboer daarvoor pleit hoor — begrijp me niet verkeerd — maar ik vind goed beheer belangrijker dan de precieze uitkomst. Dan wil ik graag dat er verstandig met het geld wordt omgegaan.

De heer Snels (GroenLinks):
Op hetzelfde punt. Ik had het niet zo expliciet in mijn spreektekst gezet omdat dit nogal wat tekst vergt, maar de heer Slootweg begint nu zelf over de publieke sector. Ik ben het met de Rekenkamer eens: als de bestedingsplannen nog niet goed genoeg zijn, bijvoorbeeld om de werkdruk te verlagen, is het niet per se erg om een en ander even uit te stellen. Maar er zit een rare paradox in de publieke sector. Aan de ene kant hebben we tekorten aan personeel, maar we hebben ook nog steeds zorgen over de loonstijgingen die in die sector plaatsvinden. Mag ik een aantal voorbeelden noemen? De cao ziekenhuizen: een onacceptabel loonbod, volgens de werknemers. De gehandicaptenzorg: het loonbod moet nog komen. De verpleeg- en verzorgingshuizen: de onderhandelingen lopen nog. Gemeentepersoneel: vastgelopen. Jeugdzorg: er is een ultimatum aan de minister gegeven. Er zijn dus heel veel voorbeelden in de publieke sector waarbij we aan de ene kant zien dat er sprake is van werkdruk en tekorten, en aan de andere kant een overheid zien, niet altijd direct maar ook indirect, die wel heel erg de hand op de knip houdt. Wat vindt de heer Slootweg daarvan?

De heer Slootweg (CDA):
U haalt ook een aantal voorbeelden aan waarbij niet direct het Rijk maar andere partijen eerst de onderhandelingen doen. Ik denk dat dit toch wel echt een teken is van de spanning op de arbeidsmarkt. Die spanning maakt de spanning op de cao-onderhandelingen ook groter. Dit kan dus echt een reden zijn voor een inhaalslag van de loongroei, waarvan we de laatste tijd zagen dat die toch een achterstand had. Daar wordt een robbertje over gevochten. Ik vind het dan minder verstandig als allerlei politici aangeven waaraan het moet worden uitgegeven. Ik heb er heel veel vertrouwen in dat de vakbonden er ten slotte uit zullen komen met de werkgevers, ook met overheidswerkgevers. Dan is het wel van belang dat het vertrouwen in de instituties over en weer blijft bestaan.

De heer Snels (GroenLinks):
De heer Van 't Wout begon niet voor niets over die discussie over de AIQ. Daar zit een bredere discussie achter. Die heeft iets te maken met de verschillende macro-economische ontwikkelingen en de trends die daarachter zitten, waardoor lonen niet genoeg stijgen en de winsten van bedrijven wel. Maar hierbij gaat het echt om de publieke sector. Soms is het indirect, maar het is wel een verantwoordelijkheid voor de overheid. Je ziet dat de knelpunten heel groot zijn. Dan zou de politieke inzet van de overheid en het kabinet op zijn minst kunnen zijn om wat ruimhartiger te zijn en om meer ruimte te besteden aan loongroei in de publieke sector. Dat is ook niet zomaar weggegooid geld. Het is bijna een no-regret option. Dat ligt toch in ieder geval als politieke uitspraak voor de hand?

De heer Slootweg (CDA):
In die zin ben ik misschien toch wat ouderwets. Bij loononderhandelingen denk ik dat de politiek echt wat op afstand moet blijven. We hebben wel op vele terreinen aangegeven dat we graag zien dat de lonen stijgen en dat er wordt ingezet op loongroei. Ik denk dat dit nog steeds kan. Maar ik vind het minder verstandig om vanuit het Rijk op de plek te gaan zitten van de cao-onderhandelaar.

De voorzitter:
Tot slot, de heer Snels.

De heer Snels (GroenLinks):
Ik vind het een wat matig antwoord. Ik denk zelfs dat de VVD, de heer Van 't Wout, dan meer ruimte gaf om bijvoorbeeld bij de komende begrotingen te kijken of er meer ruimte voor is. Want het begint wel met de ruimte die door de rijksoverheid wordt vastgesteld. Daarna is het inderdaad aan de werknemers en de werkgevers om erover te onderhandelen. Ik vind het wel opvallend, maar misschien heb ik het verkeerd geïnterpreteerd, dat de VVD meer ruimte lijkt te bieden dan het CDA. Dat lijkt niet helemaal te passen.

De heer Slootweg (CDA):
Ik herken mezelf niet zozeer in dat frame. Ik herken me wel in het frame dat ik zelf wat terughoudend ben om vanuit de politiek aan te geven wat er moet gebeuren. Ik heb er erg veel vertrouwen in dat men eruit komt, zowel van de kant van de vakbonden als van de kant van de partijen die namens de werkgevers onderhandelen. Daar wil ik die verantwoordelijkheid ook graag laten, omdat ik het allemaal veel problematischer vind als de politiek dit altijd gaat doen. Want als het dan weer iets minder goed gaat, wordt er misschien vanuit de politiek ook harder ingegrepen dan de vakbonden prettig vinden.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Het cynisme waar de heer Slootweg het over had, zette mij ook aan het denken. Want waarom zijn de mensen zo cynisch? Maar dat komt natuurlijk ook omdat ze elk jaar maar weer hogere belastingen moeten betalen. En dat hoor ik helemaal niet terug. Het besteedbaar inkomen staat al zo'n beetje sinds 1977 stil. Dat weet de heer Slootweg ook. Met andere woorden, mensen werken, doen hun best, gaan naar school, studeren steeds meer en steeds langer, werkten eerst als kostwinner en toen met z'n tweeën. Het kan niet op. Dus ze buffelen maar door, maar uiteindelijk blijft het besteedbaar inkomen van een gezin gewoon hetzelfde. Zij profiteren niet mee van die welvaart. Wie profiteren mee? Dat zijn de bedrijven. Die maken flinke winsten. Dat weet de heer Slootweg ook. De overheid geeft een hoop geld uit. Dat komt ten goede aan burgers, maar dat komt grotendeels ook niet ten goede aan burgers. Met andere woorden, snapt u het cynisme? Als je steeds harder moet werken voor hetzelfde geld, dan word je daar een beetje moedeloos van.

De heer Slootweg (CDA):
Als u het beeld zo neerzet, zou je inderdaad zeggen dat het alleen maar voedsel is voor cynisme. Maar toch wil ik daar wel even een aantal zaken tegenover zetten. Over de vergelijking met 1977 is sowieso veel te zeggen. Toch vergelijk ik ons land in 1977 nog even met ons land in 2019. Ik zie dat er op het gebied van onze zorg sinds 1977 een heel mooie vooruitgang is geboekt. Als ik kijk naar het onderwijs en de dingen die mijn kinderen daar hebben en dat vergelijk met wat ik heb gehad, dan zie ik dat er gewoon vooruitgang is. Ik zie met wat voor systemen de politie kan functioneren: er is gewoon vooruitgang. Dat geldt ook op het punt van bedrijven. De winsten van bedrijven komen op de een of andere manier toch ook heel vaak weer in de portemonnee van werknemers terecht. Dus ook de afstand die u schetst tussen bedrijven en gewone mensen herken ik niet. Er zijn gewoon enorm veel bedrijven die winst maken. Gelukkig kunnen zij daardoor investeringen doen, waardoor die bedrijven in de toekomst kunnen bestaan. Dat komt voor een deel ook echt gewoon weer terecht bij mensen zelf. Het bedrijf is niet een metafysisch iets; bedrijven zijn ook mensen.

De heer Tony van Dijck (PVV):
"Het komt wel bij mensen terecht" ... Dat zijn aandeelhouders en in Nederland zijn dat nog voor het grootste deel buitenlandse aandeelhouders. Dus dat geld verdwijnt uit Nederland. Dat komt niet in de portemonnee van de werknemer. En daar heeft de overheid een rol. U kunt wel elke keer naar de werkgevers wijzen, zo van "ze moeten de lonen omhooggooien", maar de overheid kan ook beginnen met het verlagen de belastingen. En wat doet de overheid? Keer op keer, ook onder uw leiding, is het: de belastingen moeten omhoog. De btw ging naar 21% dankzij het CDA, en nu gaat het lage tarief naar 9% dankzij het CDA. U maakt het leven duurder voor de mensen en u verwijt de bedrijven dat ze de lonen niet verhogen. Nee, u kunt ook de belastingen verlagen, zodat de mensen wat meer overhouden aan het einde van de maand. Maar dat doet u niet.

De heer Slootweg (CDA):
Dan zal ik met de heer Van Dijck maar hopen dat dit kabinet er nog lang zit, want volgens mij treft het een aantal maatregelen die de inkomstenbelasting verlagen.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Alkaya namens de SP.

De heer Alkaya (SP):
Dank u wel, voorzitter. Vandaag vindt dan eindelijk het Verantwoordingsdebat plaats. Het is wat uitgesteld, maar vandaag kunnen we met z'n allen terugkijken en beoordelen of het kabinet de doelen heeft behaald die wij samen hebben vastgesteld. Laat ik mijn voornaamste conclusie alvast delen: ook in 2018 kwam Nederland onder leiding van de VVD bedrogen uit. Heel veel gestelde doelen zijn niet behaald. In een interruptiedebat hebben wij zojuist al een aantal belangrijke zaken zien langskomen.

2018 was het eerste volle jaar van het kabinet-Rutte III, een jaar waarin de economie groeide en geld geen belemmering was voor het kabinet. Na jaren van economische crisis en zo ongeveer 50 miljard aan bezuinigingen door de voorgaande VVD-kabinetten was er dus vorig jaar alle ruimte om de schade te herstellen en te investeren in de toekomst van Nederland. Eén opdracht aan het kabinet werd in deze Kamer van links tot rechts gedragen en was in het bijzonder overduidelijk: verbeter de koopkracht van mensen; zorg ervoor dat Nederlanders de economische groei daadwerkelijk gaan voelen en er na jaren van achteruitgang eindelijk weer op vooruitgaan. We hebben het er zojuist al over gehad. Dat werd door iedereen gedragen.

Een paar citaten om te illustreren dat deze opdracht ook echt glashelder was. "Het is belangrijk dat meer mensen gaan profiteren van de economische voorspoed", zei de Koning in zijn Troonrede over het jaar 2018, dus in september 2017. In de begroting van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid stond: "Ruim 80% van alle huishoudens gaat er volgend jaar in koopkracht op vooruit. Het kabinet zorgt er zo voor dat werkenden, uitkeringsontvangers en gepensioneerden profiteren van het economisch herstel in Nederland." En als laatste: "Het gaat goed met Nederland, maar te veel mensen voelen dat nog niet in hun persoonlijk leven en dat moet beter. Daar zijn onze maatregelen op gericht." Dat zei de minister-president zelf bij de presentatie van zijn regeerakkoord.

Het kabinet wist dus heel goed wat het te doen stond en toch is het alweer niet gelukt. Helemaal niemand in Nederland heeft in 2018 de beloofde koopkrachtstijging mogen ervaren. Alleenstaande ouders met een modaal inkomen bijvoorbeeld zouden er 0,3% koopkracht bij krijgen, maar het werd 0%. Alleenstaande minima, mensen die het al niet breed hebben en die na jaren van bezuinigingen echt wel op hun tandvlees lopen, zouden er 0,1% koopkracht bij krijgen, maar moesten zelfs 0,2% inleveren. En gepensioneerde stellen met alleen maar een AOW-uitkering, zouden er 0,2% bij krijgen, maar ook zij moesten inleveren.

Uiteindelijk leverde vorig jaar dus één op de drie huishoudens in Nederland koopkracht in, terwijl de economie fors groeide, met bijna 3%. Onbegrijpelijk en wat de Socialistische Partij betreft ook onacceptabel. Want het gaat niet met iedereen minder dan verwacht. De winsten van beursgenoteerde bedrijven stegen vorig jaar naar 66 miljard, een verdubbeling ten opzichte van 2013. Natuurlijk is het kabinet daar trots op en dat zou ook goed nieuws zijn, als die winst eerlijk verdeeld zou worden. Maar helaas is dat dus niet het geval. Mensen merken daar helemaal niets van. Ze voelen het niet en achteraf krijgen ze ook nog eens bevestigd dat ze daar dus helemaal niets van hebben teruggezien. Van de 66 miljard werd namelijk 30 miljard euro direct uitgekeerd als dividend aan de aandeelhouders. De PVV zei het net ook al. En voor 16 miljard, ongeveer de helft van dat bedrag ook nog eens, werden de eigen aandelen teruggekocht, zodat de beurskoers omhoog zou gaan, zodat de aandelen in waarde zouden stijgen. Dus ook dat kwam ten goede van de aandeelhouders.

Terwijl ondernemers en werknemers in Nederland dus samen voor veel welvaart zorgden in 2018 ging het overgrote deel daarvan naar beleggers en aandeelhouders, dus naar het kapitaal, niet naar de arbeiders, de hardwerkende mannen en vrouwen op de werkvloer. Ook de samenleving had het nakijken, want grootverdieners zoals Shell en Philips betalen helemaal geen winstbelasting. Daar kwamen wij recent achter. De samenleving loopt hierdoor misschien wel 47,2 miljard mis, als wij de Volkskrant mogen geloven. Als je het even op je laat inwerken: 47,2 miljard!

Voorzitter. De kabinetten-Rutte hebben het dus voor elkaar gekregen dat, terwijl de economie in Nederland hard groeit en de bedrijfswinsten hard meegroeien, één op de drie huishoudens erop achteruit kan gaan. Maar wat is economische groei waard als wij nog steeds landgenoten hebben die niet genoeg geld verdienen om eten te kunnen kopen? En wat is een hoge arbeidsparticipatie waard als één op de zes werknemers overspannen is en klachten heeft door een te hoge werkdruk? En wat zijn hoge winstcijfers waard als de mensen op de werkvloer die zorgen dat die winst überhaupt gemaakt wordt daar helemaal niets meer van terugzien?

Het is toch een schandvlek op alle jaarverslagen die wij straks gaan beoordelen en uiteindelijk waarschijnlijk gaan goedkeuren dat wij in Nederland nog steeds te maken hebben met voedselbanken en dat het aantal daarvan zelfs in 2018 is gegroeid? We hebben in 2018 extra voedselbanken erbij gekregen en bijna 200.000 mensen met een baan hebben nog steeds moeite met rondkomen en leven in armoede. Dan kunnen wij hier toch vrij veilig vaststellen met z'n allen dat het beleid faalt, dat het kabinet faalt? Want al jaren wordt beloofd dat iedere Nederlander zal meeprofiteren van een groeiende rijkdom in ons land, maar ondanks alle mooie beloften lukt dat het kabinet dus niet.

Ik vraag aan het kabinet: hoe gaat u dit in 2019 goedmaken? Want ook dit jaar is iedereen weer traditiegetrouw koopkrachtstijging beloofd, boven op de stijging die eigenlijk in 2018 dus gerealiseerd had moeten zijn. En nu blijkt dat een op de drie huishoudens er in 2018 zelfs op achteruit is gegaan. Een geloofwaardig kabinet zou dan zeggen: wij gaan onze beloften alsnog waarmaken; sorry voor de vertraging, maar u krijgt in 2019 wat u in 2018 was beloofd er alsnog bij. Zegt dit kabinet dat ook? Ik herhaal mijn vraag nog even heel specifiek: is het kabinet bereid zijn belofte voor koopkracht in 2018 in te lossen en iedereen die het is misgelopen in 2019 te compenseren voor de koopkracht die hun over 2018 beloofd werd maar die ze nooit hebben gezien? Want alleen maar roepen dat de lonen omhoog kunnen is niet genoeg.

Als het kabinet ideeën tekortkomt over hoe het dan wel zou kunnen, kan het altijd bij de SP aankloppen, want wij hebben al verschillende voorstellen gedaan om de koopkracht van mensen daadwerkelijk omhoog te krijgen, zoals het verhogen van het minimumloon, het stimuleren van winstdeling binnen bedrijven of desnoods het herinvoeren van een loonmaatregel. De lonen verhogen kan dus gewoon, maar dan moet je het wel echt willen. De vraag is of dit kabinet het wel echt wil. Om heel eerlijk te zijn, ben ik daar somber over gestemd.

Dit is het derde kabinet waar deze minister-president leiding aan geeft. Die kabinetten zijn uiterst bekwaam gebleken in het bezuinigen en het afbreken van de publieke zaak, maar opbouwen lijkt dus niet te lukken. Van onze zorg en onze politie tot ons onderwijs, overal is jarenlang bezuinigd en tienduizenden mensen zijn hun baan kwijtgeraakt. Je moet het de minister-president nageven: bezuinigen en afbreken is hem heel goed gelukt. De publieke sector staat in de fik. Dat is nou eenmaal de neoliberale aard van dit beestje: meer markt en minder publieke diensten, meer concurrentie en minder samenwerking, meer afbreken en minder samen opbouwen. Dat alles om de concurrentiekracht, het concurrentievermogen zogenaamd, omhoog te krijgen. Het kabinet moet investeren in de publieke sector. In 2018 had het dus ook de middelen om dat te doen, maar wij zien dat dat gewoon niet is gelukt. Het is alsof je kijkt naar een ploeg die aanvallend wil voetballen, maar dan onder leiding van een trainer die alleen maar wil verdedigen. Het lukt simpelweg niet. Ik zie dat ze het wel proberen, maar het lukt hun zelfs niet om de niet-ambitieuze doelen die ze stellen, om de schade te herstellen van de vorige kabinetten-Rutte, te halen, en dat is zorgwekkend.

Het is gewoon niet uit te leggen dat er vorig jaar onderaan de streep 11,3 miljard euro is overgebleven — dat is ruim €800 per volwassen Nederlander — terwijl er ziekenhuizen zijn gesloten, isolatie van woningen is uitgesteld en gedupeerde Groningers nog steeds aan het wachten zijn op compensatie. Ik wil een paar voorbeelden noemen waar dat geld nodig is. Neem de jeugdzorg. Gemeenten stuurden onlangs een brandbrief waarin zij zelfs dreigden hun taken terug te geven, omdat twee op de drie gemeenten forse tekorten hebben bij de invulling van hun taken. Omdat gemeenten van het vorige VVD-kabinet onvoldoende budget hadden gekregen voor de jeugdzorg, moesten zij bezuinigen op allerlei andere voorzieningen in de buurt van mensen. Dat gaat nu hopelijk hersteld worden. Dit debat was uitgesteld, maar ondertussen hebben we de Voorjaarsnota al gekregen. Er is 750 miljoen structureel per jaar voor nodig. Dat geld is er, maar vooralsnog houdt het kabinet het bij ongeveer de helft daarvan, en dan ook nog eens niet structureel maar incidenteel. Daarom vraag ik het kabinet: gaat het ook zo snel mogelijk — dat is bij de begroting van 2020 — met een adequate en structurele oplossing komen voor de jeugdzorg?

Als het kabinet weigert voldoende geld beschikbaar te stellen voor de jeugdzorg, wekt het sterk de indruk dat het nog steeds aan het streven is naar een kleinere overheid, zelfs over de ruggen van zorgbehoevende jongeren, ook al is er genoeg geld. Ik herhaal het nog maar even: 11,3 miljard is er vorig jaar blijven liggen. Dat is ruim €800 per volwassen Nederlander. Ook dit jaar stevenen wij af op een begrotingsoverschot. Er is dus geen excuus om de mensen in de jeugdzorg en bij de gemeenten de wanhoop in te drijven. Kom met een structurele en adequate oplossing, zeg ik tegen het kabinet.

Voorzitter. Er wordt dus te weinig geïnvesteerd door dit kabinet, terwijl er nog zo veel te doen is om het leven van mensen te verbeteren. Uit de Monitor Brede Welvaart blijkt dat bijna een op de zes Nederlanders woont in een huis met een of meer grote gebreken, zoals schimmel, verrotte raamkozijnen, lekkende daken of vochtige muren. Onder bepaalde groepen, zoals mensen met een niet-westerse achtergrond, is dit zelfs een op de vier mensen. Ik heb het zelf vaak genoeg gezien en er actie tegen gevoerd in mijn eigen stadsdeel Amsterdam Nieuw-West. Vaak betreft het sociale huurwoningen waar heel veel aan ontbreekt en waar je dus met politieke wil iets aan zou kunnen doen. Je kunt de leefomstandigheden van veel mensen direct verbeteren. Je kunt huizen van mensen direct verbeteren, maar ook hier wordt geld dat er gewoon is, niet besteed. Zo zijn er subsidieaanvragen voor onder meer isolatie van sociale huurwoningen stopgezet, omdat het potje op 1 juli 2018 al leeg was. Als je dan ziet hoeveel geld er aan het eind van het jaar is blijven liggen, dan hadden er dus veel meer sociale huurwoningen geïsoleerd en verbeterd kunnen worden. De bewoners en de hele samenleving hadden hier direct van geprofiteerd, want een goed geïsoleerd huis is niet alleen goed voor de mensen die erin wonen, maar ook voor het milieu. Waarom is dat niet gebeurd? Waarom is er niet meer geld gebruikt om sociale huurwoningen te verbeteren en te isoleren, terwijl het geld er gewoon was? Hoe gaat het kabinet voorkomen dat er ook in 2019 mensen onnodig in slecht geïsoleerde en niet goed onderhouden sociale huurwoningen zitten, terwijl er gewoon geld is om die te verbeteren?

Voorzitter. Ik vind het namelijk heel begrijpelijk als mensen cynisch worden dat zij meer belasting moeten betalen om Nederland te vergroenen, terwijl zij nog steeds in een huis zitten met enkel glas en schimmel. Ik vind het ook heel goed te begrijpen dat zij er cynisch van worden als zij zien dat tegelijkertijd hun managers rondrijden in gesubsidieerde Tesla's vanwege datzelfde doel. Dat kan en dat moet rechtvaardiger.

Ten slotte de politie als schrijnend voorbeeld van al die andere mensen in de publieke sector waar jarenlang op is bezuinigd. In 2018 stopten 674 operationele agenten met hun baan. Dat is veel meer dan gedacht, stelt ook de Algemene Rekenkamer vast. Ik vind dat heel erg, maar ik vind het ook te begrijpen na jaren van bezuinigingen en een veel te hoge werkdruk bij de politie. Rutte III heeft dus ook hier moeite om de schade van Rutte II te herstellen en de broodnodige extra agenten aan te trekken. Dit kabinet wil 1.111 extra agenten opleiden in een paar jaar tijd, maar hoe gaan ze dit doen? Is het realistisch?

Hoe gaat het kabinet om met de personeelsproblemen bij de overige publieke diensten? De Algemene Rekenkamer trekt aan de bel omdat er geen strategisch personeelsbeleid is bij de rijksoverheid. Ik vraag het kabinet: kunnen wij er als parlement van uitgaan dat dit kabinet weer een aantrekkelijke werkgever maakt van onze publieke sector? Heel Nederland heeft baat bij voldoende goede agenten, zorgverleners, leraren en handhavers.

Voorzitter. Ik rond af met een laatste opmerking. We kijken terug op een jaar met economische groei. Het derde VVD-kabinet is onkundig of, erger nog, onwillig om de rijkdom in Nederland eerlijker te verdelen en te investeren in onze collectieve toekomst. In de komende jaren zal de economie waarschijnlijk minder hard groeien dan in 2018. Dat belooft wat met hetzelfde VVD-kabinet aan het roer. Bij het aantreden van de premier in 2010 — ik werd ongeveer toen lid van de SP vanwege dat aantreden, omdat ik wist dat de rekening van de crisis bij de verkeerde partij gelegd zou worden, namelijk bij de burgers — moesten we door het zuur heen bijten, want later zou het zoet komen. Vandaag constateer ik dat 2018 dat zoet geweest had moeten zijn, maar helaas is dat dit kabinet niet gelukt. Zowel de huishoudens als de publieke sector zijn nog steeds beschadigd door de vorige kabinetten-Rutte. Nederland is er dus alweer bedrogen uitgekomen. Dit kan en dit moet anders. Mensen verdienen beter. Nederland verdient beter. Het geld was er in 2018 om die investeringen te doen. Laten wij er voortaan samen voor zorgen dat iedereen in Nederland ook echt meeprofiteert van alle rijkdom in ons land.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Alkaya. Dan geef ik nu het woord aan de heer Sneller namens D66. Na hem schors ik voor de lunchpauze, want ik zie jullie een beetje vermoeid kijken.

De heer Sneller (D66):
Dank u, voorzitter. "Vlug ben ik niet. Ik kan niet rennen zoals jij en toch wed ik dat ik een hardloopwedstrijd van jou kan winnen. Durf je de uitdaging aan, dan zul je het zien." Zo sprak de schildpad tot de haas. En de haas viel bijna om van het lachen. Dit kon hij natuurlijk niet verliezen! Dus nam hij de uitdaging gretig aan en snelde ervandoor. Maar halverwege het parcours was hij moe. Hij had zo'n enorme voorsprong dat hij even onder de boom ging liggen uitrusten. En uiteraard viel hij in slaap. De schildpad daarentegen ging rustig van start, maar hij liet zich niet afleiden en liep gestaag door. Toen de haas wakker schrok en de eindsprint wilde inzetten, zag hij nog net voor zich die schildpad als eerste over de finish gaan. Ja, je had 'm niet zien aankomen!

Voorzitter. Vandaag doen we geen sprint, maar staan we juist stil bij de resultaten van 2018. Maar de resultaten van dat begrotingsjaar staan natuurlijk niet op zichzelf, maar zijn ook de resultante van alle jaren ervoor. Zoals de president van de Algemene Rekenkamer ons adviseerde: wij moeten het spoor terug in de tijd volgen. We oogsten immers de inspanningen van onze voorgangers en wij zaaien voor onze opvolgers. Als we de pogingen uit het verleden goed evalueren, kunnen we ook beter achterlaten, of doorgeven, zoals sommigen zeggen. Die resultaten over 2018 waren over het algemeen mooi; het werd al genoemd. Ik zal er een paar noemen: we hadden de langste reeks begrotingsoverschotten in 50 jaar en de laagste werkloosheid in vijftien jaar, en de economie groeide met 2,7%. Maar er zijn ook zorgelijke signalen: de laagste rechtmatigheidsscore sinds jaren en de grootste onderuitputting van deze eeuw.

Voorzitter. Nederland heeft een open economie. Die openheid is onze kracht, want we drijven veel handel met onze Europese buurlanden, en dat brengt ons veel welvaart en banen, zeker als de wereldeconomie in een hoogconjunctuur zit, zoals de afgelopen tijd. Maar die openheid is ook onze kwetsbaarheid. Wat de Verenigde Staten of het Verenigd Koninkrijk, China of Italië doen, raakt ons hard in onze portemonnee. Daarom moeten we onze eigen zaken zo goed op orde hebben.

Voorzitter. Wanneer we de film dan terugspoelen naar 2008, naar vóór de crisis, zien we veel politici klagen dat Nederland "hervormingsmoe" zou zijn. We zien een regeerakkoord waarin de AOW-leeftijd verhogen taboe was, waarin de hypotheekrenteaftrek beperken taboe was, waarin het ontslagrecht hervormen taboe was. Door al die taboes waren we onnodig kwetsbaar toen de crisis kwam. Op Prinsjesdag in 2008 werd er een overschot voor 2009 van 1,2% aangekondigd, en op Verantwoordingsdag over datzelfde jaar werd een tekort van 5,3% gerapporteerd. Dat toont maar aan hoe snel dat begrotingssaldo in Nederland kan omslaan. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat we in goede tijden geen overschot moeten hebben, want dat moeten we, dat we geen stabiliserende anticyclische begrotingsregels zouden moeten hebben, want die moeten we hebben, en dat we ons niet aan die regels moeten houden, want dat moeten we, zodat de overheid in goede én in slechte tijden onze welvaart kan ondersteunen. Maar het betekent volgens mij wel dat we verder moeten kijken dan dat saldo en die schuld om een veerkrachtige, gezonde economie te maken, want juist structurele hervormingen kunnen de economie minder kwetsbaar maken voor schokken. Het kabinet heeft daar een goed begin mee gemaakt: de versnelde afbouw van de hypotheekrenteaftrek en de Wet arbeidsmarkt in balans, om een paar voorbeelden te noemen. En nu zijn het pensioenakkoord en het klimaatakkoord wat mij betreft aan de beurt.

Gelukkig wordt ook voor de periode daarna door alle ministeries gestudeerd, naar aanleiding van een motie die ik samen met een aantal collega's heb ingediend, om nu al nieuwe hervormingen te bedenken, die zo meteen, bij een volgende recessie, van pas kunnen komen. De heer Van 't Wout noemde ook een aantal andere studiecommissies die nu hun werk doen zodat we er zo meteen profijt van kunnen hebben. Want regeren is niet alleen terugkijken maar natuurlijk ook vooruitzien. Die motie vroeg om niet alleen hervormingen maar ook bezuinigingen en investeringen in kaart te brengen. Voor de bezuinigingen ligt er volgens mij een duidelijke opdracht: zo meteen minder met de botte kaasschaaf van elk departement, eigenlijk een beetje zonder een idee van hoe en waarom. Want vorige keer was het toch te veel nullijn, ontslagen en afknijpen van nieuw talent — op korte termijn uiteraard effectief om minder uit te geven, maar daarna behoorlijk schadelijk. Zoals informateur Tjeenk Willink in de bijlage van zijn eindverslag schreef: ''De economische crisis moge dan voorbij zijn, de impact van de besparingen bereikt juist nu haar hoogtepunt.''

De heer Alkaya (SP):
De heer Sneller begon bij de crisis en het effect van de begroting en de rijksbegroting op wat er dan in de economie gebeurt. Het is namelijk best interessant dat de premier er ook al vanaf 2010 bij zit. Hij heeft dus de laagconjunctuur meegemaakt, de lage economische groei en zelfs de recessie, en nu zitten we weer in een hoogconjunctuur met groei. Zouden we kunnen stellen dat het onverstandig is geweest dat de minister-president is begonnen met bezuinigen toen het al slecht ging? Nu het wat beter gaat, proberen we de schade die toen is aangericht goed te maken. Dat is dus precies andersom. Hij heeft dus procyclisch beleid gevoerd.

De heer Sneller (D66):
Mijn punt is dat we juist voordat de crisis uitbrak, hadden moeten zorgen dat we minder kwetsbaar waren. Ik noemde daarnet dat de AOW-leeftijd voor u taboe was. Het ontslagrecht was voor de SP taboe. Mijn stelling is dat we dat toen hadden moeten doen. Ja, de premier had toen hij nog in de Kamerbankjes zat ook zo zijn taboes, maar die heb ik ook net genoemd.

De heer Alkaya (SP):
We kunnen het inhoudelijke gesprek daarover voeren en dat is heel interessant, maar het gaat om de timing. Wanneer voer je dat soort bezuinigingen door? Want het zijn bezuinigingen geweest. De voorgaande kabinetten hebben besloten om dat soort bezuinigingen ten tijde van recessie te doen, waardoor we nu heel veel moeten proberen te herstellen. Dat lukt niet eens. Als ik het verhaal van de heer Sneller volg, kunnen we toch stellen dat de timing gewoon onverstandig was?

De heer Sneller (D66):
Ja, deze hervormingen hadden eerder gemoeten; dat heb ik net betoogd.

De heer Alkaya (SP):
Of later, toch? In ieder geval wanneer het goed gaat.

De heer Sneller (D66):
Laten we nu inderdaad hervormen. Ik zou zeggen: steun dat pensioenakkoord als een van die hervormingen. Maar die was misschien te makkelijk, meneer Alkaya. Het is natuurlijk wel zo dat het nu weer een tijd is waarin het goed gaat. Weer zegt de SP dat het nu niet het moment is om te hervormen of dat ze de hervormingen die er liggen, niet goed vindt.

De voorzitter:
Tot slot.

De heer Alkaya (SP):
Ja, tot slot, voorzitter. We kunnen het natuurlijk hebben over de vraag wat voor hervormingen dat moeten zijn. Wij willen de economie natuurlijk ook hervormen. Van alle partijen hier willen wij de economie waarschijnlijk het radicaalst hervormen. Maar het gaat de andere kant op. Daar komen we waarschijnlijk in een interessante discussie terecht. Het gaat daar niet om; het gaat om de timing. Wij zijn nu dus bezig met het herstellen van de schade die is aangericht ten tijde van de economische recessie. Ik probeer alleen maar een logische consequentie van het betoog van de heer Sneller door te trekken door te zeggen dat we nu onnodig veel bezig zijn met het herstel van de schade, omdat er onnodig veel is bezuinigd ten tijde van de recessie. Dat kunnen we de voorgaande kabinetten in ieder geval aanrekenen.

De heer Sneller (D66):
Het is toch fraai dat de heer Alkaya doet alsof het een kwestie van timing is, terwijl er volgens mij voor hem nooit een moment is om de AOW-leeftijd te verhogen en er altijd een moment is om de hypotheekrenteaftrek af te schaffen. Het is dus een nogal gratuite redenering.

De Rekenkamer heeft in haar rapport laten zien wat voor een kwetsbaar vaasje de uitvoering blijkt te zijn na deze periode. Ik noem de Belastingdienst, met een IT-systeem uit 1982. Ik zeg richting de heer Snels dat dat overigens een uitstekend bouwjaar is, maar misschien minder voor IT-systemen waarvan nog maar een handvol mensen weet hoe zij werken. Ik noem ook de belabberd bereikbare Belastingtelefoon. En na de exitpremies worden nu de wervingsdoelstellingen niet gehaald. Bij het UWV had in oktober 2018 bijna de helft van de werkzoekenden die in 2017 een uitkering hadden aangevraagd, nog geen eerste gesprek gehad. De politie werd al eerder genoemd. Daar werd gezocht naar 480 extra mensen, maar de volledig opgeleide operationele sterkte daalde met 674 fte. Ook de mbo-studenten die we op bezoek hadden tijdens de V100 om ons te helpen met het bestuderen van de jaarverslagen, spraken over dat laatste hun verbazing uit, zoals al werd gezegd. Een aantal van hen wilde namelijk graag politieagent worden, maar mocht niet eens solliciteren, want zij wachten nog op de Nederlandse nationaliteit. Daarom kiezen ze nu voor een ander beroep. Ik krijg graag een reactie op deze vraag van de mbo-studenten.

Ik maak graag van deze gelegenheid gebruik om alle vragen die tijdens deze V100 zijn gesteld en die ook al schriftelijk naar het kabinet zijn gegaan, formeel te overhandigen aan het kabinet. Richting de minister van Financiën, die iets anders aan het doen is, zeg ik dat de Kamer tijdens de V100 ook een eigen koffertje heeft gekregen. Dat is ontworpen door Tijmen van het Cibap in Zwolle, een van de mbo-studenten die ons heeft geholpen. Dit koffertje is dus van u allemaal, zeg ik tegen de collega-Kamerleden. Zal ik gewoon het hele koffertje geven? De vragen zitten erin.

De voorzitter:
Ja, dank u wel voor het aanbieden.

De heer Sneller (D66):
Alstublieft. Zij krijgen uiteraard antwoord en de antwoorden komen ook allemaal op de website van de Tweede Kamer te staan.

Voorzitter, terug naar de basis. De mensen die in de uitvoering werken, zijn vaak het directe contact met de overheid. Die basis moet op orde zijn en de uitvoering krijgt gelukkig wat lucht: na vijf regeerakkoorden voor het eerst geen generieke apparaatstaakstelling. Er is zelfs hier en daar wat extra geld voor uitvoeringsorganisaties en dat is positief. Maar hoe houden we dit gezamenlijk voor ogen als het straks economisch weer minder gaat en die generieke taakstellingen toch ineens weer heel aantrekkelijk lijken? Tjeenk Willink sloot zijn brief terecht af met de conclusie dat het voor de geloofwaardigheid van overheid en publieke dienstverlening dringend nodig is dat volksvertegenwoordiging en kabinet niet alleen incidenteel maar ook stelselmatig letten op de uitvoeringsaspecten van het beleid. En nu doet het ministerie van de premier, Algemene Zaken, als enige niet mee aan de pilot Inzicht in Kwaliteit. Maar hij kan dat vandaag goedmaken. Als hij de film terugspoelt en opnieuw zou mogen afspelen, hoe zou hij dan met die uitvoering en de bezuinigingen omgaan? Welke lessen heeft hij geleerd?

Uiteraard moeten wij als Kamer ook naar onszelf kijken als opdrachtgever, zoals de heer Tjibbe Joustra ons ook voorhield. De uitvoering moet van ons goedkoop, goedkoop, goedkoop, maar wel van topkwaliteit. Wij willen een overheid die uitgaat van vertrouwen in plaats van wantrouwen, maar misbruik moet onmogelijk zijn. Wij willen regels die maatwerk leveren voor iedereen, maar die ook simpel zijn en voor iedereen te begrijpen. Wij willen uitvoering waarin professionals alle ruimte krijgen, maar waarin niks mis mag gaan en de minister erbovenop moet zitten. Wij willen ... Tsja, misschien willen wij gewoon soms echt wel effe net wat te veel en zouden we ons dat ook af en toe moeten realiseren.

Voorzitter. Ook onderdeel van de basis is dat belastinggeld volgens de regels wordt uitgegeven. We lopen onze hazenstappen terug. In de jaren tachtig en negentig is veel werk verzet om tot een goedkeurende verklaring van de Rekenkamer te komen. Maar diezelfde Rekenkamer concludeert nu dat we onder de rechtmatigheidsgrens van 99% zijn gezakt volgens de regels van de nieuwe Comptabiliteitswet. Sterker nog, als we alleen kijken naar de directe bestedingen van de rijksoverheid, dan zakten we in 2018 al door deze kritische grens. Alsof die waarschuwingen niet genoeg waren, werden we wakker geschud door een nagekomen noodsignaal. De saldibalans uit de verantwoordingsstukken klopte niet. Niet alleen de interne controle bij de Belastingdienst, maar ook de tweede verdedigingslinie, de Auditdienst Rijk, had de fout in eerste instantie niet opgemerkt.

Voorzitter. Het is onze dure plicht om niet te verslappen, niet dat dutje in de schaduw te doen, maar verdere verbetering na te streven. Gelukkig weten we uit het verleden dat het ook kan. Met politieke en bestuurlijke aandacht kunnen we het tij keren. Toch? Zo vraag ik de minister van Financiën. Ik geloof dat hij deze opdracht gelukkig ook al van andere collega's kreeg.

Voorzitter. Die aandacht is ook nodig voor ICT en informatiebeveiliging, het fundament van een goed functionerende overheid in de eenentwintigste eeuw. Vorig jaar vroegen veel collega's hier al aandacht voor en hield ik de premier al voor dat het hier om een chefsache ging. Het is dus goed dat hij dit jaar de minister van Binnenlandse Zaken heeft meegenomen. Daarmee laat het kabinet ziet dat het echt de ernst van dit probleem onderkent. Maar dan vraag ik aan de minister wat er het afgelopen jaar is gebeurd. Na onze oproep hier vorig jaar werd het aantal onvolkomenheden niet lager maar hoger. Het werd al gememoreerd. Het is nu zelfs zo erg dat de hele overheid van EU- en NAVO-documenten dreigt te worden afgesloten.

Nu weet ik dat de bedrijfsvoering van het Rijk geen sexy onderwerp is, laat staan het beheer en het onderhoud ervan. Maar het is gewoon een kwestie van goed regelen, de basis op orde hebben. Dus vraag ik de minister wat het concrete plan van aanpak is en hoe wij dat kunnen controleren. Ik sluit me in dat opzicht helemaal aan bij het betoog van de collega van de VVD. Het lijkt erop dat nog steeds veel ministeries zelf het wiel aan het uitvinden zijn, terwijl zij toch vergelijkbare problemen hebben: verschillende ICT-systemen die met elkaar moeten communiceren, veel externe inhuur die het vervolgens extra fragiel maakt. Hoe gaan we dit doorbreken en wat gaat de minister nu anders doen?

Het patroon van haastje-repje in hoogconjunctuur en "stilstand is achteruitgang" daarna, zien we ook bij de investeringsdepartementen. Na jaren van bezuinigingen is er nu een grote investeringsambitie op Defensie, maar zijn er onvoldoende mensen om de plannen te maken of onvoldoende mensen om ze uit te voeren. Terwijl een nieuwe cao nog steeds ontbreekt en niet alle munitie op tijd kan worden geleverd of betaald, is 1,2 miljard doorgeschoven voor investeringen in latere jaren. Aan de minister van Financiën vraag ik: hoe kan dat nou? Hij toetst alle bestedingsplannen van tevoren en pas na zijn akkoord krijgen de ministers hun geld van de aanvullende post. Zit er dan geen check op of dat geld daadwerkelijk dat jaar kan worden uitgegeven? Het Centraal Planbureau houdt ons wat betreft dit jaar voor: wij geloven niet meer dat het geld dit jaar nog wordt uitgegeven en tellen het zelfs niet meer mee voor de ramingen van de economische groei. Dan is mijn vraag toch: wat moeten wij als Kamer precies geloven?

Voorzitter. Ook voor infrastructuur is bij gebrek aan uitvoeringscapaciteit een fors bedrag doorgeschoven, terwijl het gereserveerde onderhoudsbudget kleiner was dan wat nodig was voor uitgesteld en achterstallig onderhoud. Waarom dan doorschuiven voor investeringen in plaats van nu dat onderhoud aanpakken? Ook hier geldt: het is niet zo spannend en je scoort er niet mee, maar het is wel gewoon verstandig beleid. De onbruikbare brug of de kapotte sluis kost immers veel geld voor de economie, om over de voertuigverliesuren, die onze IenW-collega's vaak gebruiken, maar te zwijgen. Hoe gaat het kabinet de balans herstellen tussen die investeringen en dat onderhoud? In dit kader breng ik — het is ten overvloede — toch nog een keer de baten-lastenproblematiek onder de aandacht van het kabinet.

Voorzitter. Ervoor zorgen dat we weerbaarder zijn bij een volgende schok vraagt ook om investeringen in ons groeivermogen. Naast die moderne infrastructuur betekent dat: onderwijs en innovatie van wereldklasse. De Monitor Brede Welvaart laat inderdaad zien waarom en hoe dat onderwijs zo sterk samenhangt met die brede welvaart. De monitor — wederom complimenten voor het CBS — brengt dat begrotingscijfer echt tot leven, laat zien wat de gevolgen zijn voor later en wat de gevolgen zijn voor elders. Maar, zoals ook al werd gezegd door de heer Snels: in Nieuw-Zeeland zijn ze toch alweer een stapje verder. Wij zouden daar ook naartoe willen. Hoe zorg je er nou voor dat de begrotingscijfers en de bredere effecten op de welvaart in één document komen, zoals ze daar gedaan hebben? Ik hoop toch op een wat inspirerender reactie op dit inspirerende voorbeeld.

Voorzitter. Dit kabinet doet zijn grootse investering in kennis. Bij OCW werd bijna 4 miljard meer uitgegeven dan werd aangekondigd in de miljoenennota voor dat jaar. Basisschoolleraren kregen bijna 10% meer salaris, er kwam meer hulp in de klas en de werkdruk werd lager. Maar de Staat van het Onderwijs laat wel zien dat we nog veel werk te verzetten hebben. Te weinig mensen kiezen ervoor om leraar te zijn en te weinig leraren kiezen ervoor om in een achterstandswijk te werken.

Voorzitter. Ook een steeds grilliger klimaat en een steeds kwetsbaardere natuur vormen een risico voor de toekomst. De Verenigde Naties rapporteerden vorige maand dat de biodiversiteit snel vermindert. In Nederland zien we dezelfde trend. Het aantal vogels loopt terug, de fauna in de Noordzee neemt af en ik zwijg nog maar even over die schildpad. Ook hier is stabilisatie nodig. Daarvoor hebben we op rijksniveau een goede definitie nodig van wat een goede instandhouding van de natuur precies betekent. Ik vraag het kabinet om een definitie daarvan. Dit kabinet heeft zich gelukkig gecommitteerd aan een zeer ambitieus klimaatdoel. En recent sloot de Eerste Kamer zich daarbij aan. De premier probeert samen met Frankrijk de Europese ambities op dit gebied verder op te schroeven. Ik hoop dat de komende tijd ook een aantal andere landen zich bij die ambitie zullen aansluiten. Het kabinet heeft concrete plannen om de klimaatcrisis aan te pakken, zoals het sluiten van alle kolencentrales in 2013, te beginnen met de Hemweg volgend jaar. Ook gaat de gaskraan steeds sneller dicht en bouwen we steeds meer aardgasvrije wijken. We hebben die hernieuwbare energie dus keihard nodig, maar we halen de doelen niet. Dat is toch vreemd, want de subsidiepot voor hernieuwbare energie is vol en de nieuw gevormde begrotingsreserve van 500 miljoen klimaatgeld is volledig doorgeschoven naar 2019. Mijn oproep aan het kabinet is dan ook: laten we dat gebruiken om de klimaatschuld die we doorschuiven naar toekomstige generaties, te verkleinen. Ook dat is investeren in de toekomst.

Voorzitter. Een laatste observatie uit de Monitor Brede Welvaart die ons slecht toerust voor de toekomst, is de lage score van Nederland op gendergelijkheid. Specifiek noem ik de zeer beroerde 24ste plek op de ranglijst van EU-landen als het gaat om vrouwen in managementposities. Tegen de minister van Binnenlandse Zaken zeg ik: op dit punt heeft de overheid toch ook een voorbeeldrol? Uit de Jaarrapportage Bedrijfsvoering Rijk blijkt dat minder dan een derde van de functies vanaf schaal 14 wordt ingevuld door een vrouw. Kunnen we dan in ieder geval afspreken dat we een hele kleine stap zetten door vanaf vandaag in iedere sollicitatiecommissie voor een functie vanaf schaal 14 ten minste één vrouw te zetten?

Voorzitter, ik rond af. Ik heb geprobeerd om het spoor terug te volgen, helemaal tot de oude Grieken. Dan doemt toch het beeld op van die haas van Aesopus, die snel een sprint trekt, dan even moet uitrusten, verslapt en verliest. Zoals het hoort bij een fabel, heb ik geprobeerd om de moraal er heel dik bovenop te leggen, alleen is dan meestal niet helemaal duidelijk welke moraal dat is. Want van Aesopus tot De La Fontaine is de les door de jaren heen steeds anders geïnterpreteerd. Hardlopers zijn doodlopers, hoogmoed komt voor de val, of haastige spoed is zelden goed. Gelukkig maakt het ook niet zo veel uit, volgens mij, want het zijn allemaal nuttige lessen waarmee we ons voordeel kunnen doen om niet te makkelijk toe te geven aan die hervormingsmoeheid, om voorzichtig te zijn met sprintjes in nood en vooral om te zorgen dat die niet nodig zijn, door te hervormen voordat de nood aan de man is en op tijd verstandig te investeren. Of, zoals oud-collega Hanke Bruins Slot het mooi beschreef in haar afscheidsbrief: haast je als je tijd hebt, want dan heb je tijd als je haast hebt.

De voorzitter:
Dat moest ik even laten bezinken. De heer Nijboer.

De heer Nijboer (PvdA):
Dit is eerlijk gezegd wel een heel ander verhaal van D66 dan ik gewend was. Toen ik coalitiepartij mocht zijn, stond de heer Pechtold altijd vooraan: méér ambitie, het moet sneller, er moet echt veel meer gebeuren! En nu is het betoog van D66 eigenlijk: wees een schildpad; haast je niet. Dat vind ik gek. Er zijn al vijf wetten gesneuveld in de Eerste Kamer, de nieuwe Eerste Kamer is nog niet eens beëdigd en dit kabinet heeft de grootste onderuitputting ooit, zei de heer Sneller. Dat betekent dat er niet-waargemaakte beloftes op de begroting zijn voor onderwijs, voor zorg en voor infrastructuur. Spreekt u hen daar niet op aan? Dat is toch beloofd? Het is toch gek dat u daar niet een veel scherper oordeel over geeft, maar zegt: nou ja, doe maar rustig aan, het komt wel goed?

De heer Sneller (D66):
De heer Nijboer heeft én slecht geluisterd én een slecht geheugen. Dat is toch een vervelende combinatie. Ik heb juist gezegd dat er aan onderwijs 3,5 miljard meer is uitgegeven ten opzichte van de Miljoenennota van het kabinet waar de heer Nijboer naar verwees en waar hij zelf in zat. Verder is de onderuitputting op onderwijs ongeveer 10 miljoen op 35 miljard. Ook heb ik juist aandacht gevraagd voor de onderbestedingen op Infrastructuur en Waterstaat en op Defensie.

De heer Nijboer (PvdA):
Ja, en daar zou ik dan ook graag een oordeel bij hebben. Want we zien het ook dit jaar weer. Het gaat om 5 miljard aan publieke investeringen. Dat is meer dan twee keer zo veel als in die hele dividenddiscussie die ons het hele afgelopen jaar bezig heeft gehouden. In de zorg gaat het om bijna 300 miljoen voor huisartsen en 300 miljoen voor de wijkverpleging. Ik kan een hele lijst noemen. U noemde zelf politieagenten. Infrastructuur en Defensie zijn samen meer dan 2 miljard. Als je dat niet waarmaakt, kan je toch niet als hoofdbetoog hebben: doe maar rustig aan? Daar moet toch wat aan gebeuren? Dat geld zou toch eigenlijk voor de publieke zaak beschikbaar moeten zijn geweest? Dat is nu afgestort in de staatsschuld.

De heer Sneller (D66):
Ik heb geprobeerd te betogen dat de bezuinigingen die door het vorige kabinet zijn gedaan, bijvoorbeeld op Defensie, er juist toe leiden dat de investeringen nu niet kunnen plaatsvinden. De mensen die die investeringen moeten voorbereiden en uitvoeren, zijn er nu namelijk niet. Misschien heeft de heer Nijboer een heel andere moraal uit de fabel gehaald, maar de schildpad wint, hè.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Sneller.

De beraadslaging wordt geschorst.

De voorzitter:
We hebben nog een aantal sprekers te gaan, maar voordat we daarmee verdergaan, schors ik de vergadering tot 14.15 uur. Dan gaan we eerst stemmen. Daarna nemen we afscheid van twee collega's. Vervolgens gaan we verder met het debat over de verantwoording.

De vergadering wordt van 13.32 uur tot 14.18 uur geschorst.

Regeling van werkzaamheden (stemmingen)

Regeling van werkzaamheden (stemmingen)

Regeling van werkzaamheden (stemmingen)

De voorzitter:
Ik stel voor zo dadelijk ook te stemmen over een brief van de commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven (35217, nr. 1).

Daartoe wordt besloten.

Stemmingen

Stemmingen

Stemmingen moties JBZ-Raad d.d. 6 en 7 juni 2019 (deel asiel- en vreemdelingenbeleid)

Aan de orde zijn de stemmingen over moties, ingediend bij het VSO JBZ-Raad Luxemburg d.d. 6 en 7 juni 2019 (deel asiel- en vreemdelingenbeleid),

te weten:

• de motie-Van Ojik c.s. over bepleiten dat lidstaten de evacuatie van migranten uit Libische detentiecentra ondersteunen (32317, nr. 555);
• de motie-Groothuizen c.s. over de inzet van robuuste politieke en diplomatieke middelen voor de evacuatie van vluchtelingen uit de Libische detentiecentra (32317, nr. 556).

(Zie vergadering van 5 juni 2019.)

In stemming komt de motie-Van Ojik c.s. (32317, nr. 555).

De voorzitter:
Ik constateer dat de leden van de fracties van de SP, de PvdA, GroenLinks, de PvdD en DENK voor deze motie hebben gestemd en de leden van de overige fracties ertegen, zodat zij is verworpen.

In stemming komt de motie-Groothuizen c.s. (32317, nr. 556).

De voorzitter:
Ik constateer dat de leden van de fracties van de SP, de PvdA, GroenLinks, de PvdD, DENK, 50PLUS, D66, de VVD, de SGP, het CDA, de ChristenUnie en FvD voor deze motie hebben gestemd en de leden van de fractie van de PVV ertegen, zodat zij is aangenomen.

Stemming brief Hertelling bescheiden van drie stembureaus in het kader van verkiezingen Nederlandse leden van het Europees Parlement

Aan de orde is de stemming over de brief van de commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven over een voorstel tot hertelling van de bescheiden van drie stembureaus in het kader van de verkiezingen voor de Nederlandse leden van het Europees Parlement (35217, nr. 1).

De voorzitter:
Ik stel voor conform het voorstel van de commissie te besluiten.

Daartoe wordt besloten.

De voorzitter:
Daarmee zijn we aan het einde van de stemmingen gekomen.

Afscheid van de leden Azmani (VVD) en Van Rooijen (50PLUS)

Afscheid van de leden Azmani (VVD) en Van Rooijen (50PLUS)

Aan de orde is het afscheid van de leden Azmani (VVD) en Van Rooijen (50PLUS).

De voorzitter:
Dan is nu aan de orde het afscheid van twee collega's: de heer Azmani van de VVD en de heer Van Rooijen van 50PLUS.

Ik begin met de afscheidsbrief van de heer Azmani.

"Voorzitter. Voor u zit een bevoorrecht mens. Bevoorrecht omdat ik sinds 2010 lid heb mogen zijn van uw Kamer. Bevoorrecht omdat dat niet direct voor de hand lag, als jongetje uit een Marokkaans-Fries gezin waarin studeren al behoorlijk vooruitstrevend was. Bevoorrecht omdat ik hier de afgelopen jaren met heel veel plezier een bijdrage heb mogen leveren aan het een stukje beter maken van ons mooie land.

Voorzitter. Dat jongetje, die kleine Malik, keek toen al gefascineerd naar de politiek. Ik geef toe: normaal is het niet, maar ik volgde liever verkiezingsuitslagen en politieke debatten dan dat ik de Donald Duck las. Ik had al vroeg in de gaten dat die plek, uw Kamer, dé plek is waar je invloed hebt op hoe wij in dit land met elkaar samenleven, waar je daadwerkelijk dingen kunt veranderen. Dus daar moest ik zijn.

Zoals al gezegd: het was niet vanzelfsprekend. Maar ik hoef u denk ik niet uit te leggen dat, wanneer je bereid bent om te strijden en als je — terecht of onterecht — soms een stap harder moet lopen, je uiteindelijk kunt bereiken wat je wilt. Dat het zo snel zou gaan, had ik niet verwacht. Nog voordat ik goed en wel in de gemeenteraad van Ommen op mijn stoel kon gaan zitten, klopte 'Den Haag' al op de deur. Een uitdaging die ik niet kon laten lopen.

De portefeuilles die ik de afgelopen jaren heb gehad, lagen mij allemaal na aan het hart, portefeuilles waarin geknokt moest worden. En al waren andere partijen het lang niet altijd meteen met mijn standpunten eens, ik heb de samenwerking met andere Kamerleden, van PVV tot SP en iedereen die in de plenaire zaal ertussen zit, altijd als prettig ervaren, zelfs als ik het nodig vond om zaken voor of achter de schermen op scherp te zetten, omdat ik ervan overtuigd was dat mijn oplossing het beste was voor dit land.

Ook kijk ik met veel plezier terug op de mooie rol van voorzitter van de commissie Europese Zaken. Het Nederlandse voorzitterschap van de EU in 2016, waar ik samen met u bij betrokken was, zal ik niet vergeten!

Het is dan ook met een beetje weemoed dat ik vandaag mijn vertrek aankondig. Alhoewel ... eigenlijk vertrek ik niet. Ik verhuis naar het filiaal in Brussel. Zo zie ik dat echt. Ik blijf immers voor mijn club, de VVD, de beste dingen voor Nederland doen. Ik heb alleen besloten om dat daar te gaan doen waar de problemen waar ons land voor staat, het beste opgelost kunnen worden.

U weet, ik ben geen eurofiel. Integendeel. Maar sommige problemen kúnnen we eenvoudigweg niet hier in Nederland, in dit parlement oplossen. Ons landje is simpelweg te klein om in ons eentje op te boksen tegen China, Rusland of de VS. En sommige problemen trekken zich niets aan van een landsgrens. De uitstoot van een fabriek. De migrant, op zoek naar een plek binnen Europa. Of zelfs de terrorist, die eenvoudig de grens tussen ons en onze buurlanden over stapt.

Als ik een bijdrage wil leveren aan de grote problemen die de politiek de komende jaren voor de mensen in ons land moet oplossen — migratie, veiligheid en klimaat — dan zal ik dat in Europa moeten doen. En neemt u van mij aan, als ik daar toch ben, zal ik tegelijkertijd zorgen dat Europa zich niet bemoeit met zaken waar ze wat de VVD betreft níet over moeten gaan.

Ik hoop dat de collega's die ik hier achterlaat, de komende jaren even scherp op 'Brussel' zullen zijn als ik zal zijn. Dat ze de juiste dingen góéd doen. Dat ze de juiste dingen níét doen. En dat jullie, collega's, op de juiste momenten in de besluitvorming betrokken zijn. En dat die besluitvorming transparant is. Daar zal ook ik mijn best voor doen. Want ik zie het niet voor niets als mijn taak om de banden tussen Brussel en Den Haag strakker aan te halen. Om 'Brussel' daadwerkelijk voor Nederland te laten werken. En om de kiezer daarmee te laten zien dat 'Brussel' meer is dan een geldverslindend instituut dat zich ongevraagd met ons leven in Nederland wil bemoeien. Met die focus ga ik op weg naar het Europees Parlement. Ik ben niet weg, hooguit wat verder weg.

Waar ik ook met weemoed aan zal terugdenken, is de fantastische organisatie die ik hier achterlaat. Van bode tot ober, van griffier tot stenograaf, van persoonlijk medewerker tot secretariaat en iedereen die er een bijdrage aan levert dat wij, de Kamerleden, ons werk goed kunnen doen. Ik zal jullie goede zorgen missen.

Dank voor alles. Het ga jullie goed en tot spoedig!

Hartelijke groet,

Malik Azmani"

(Applaus)

De voorzitter:
Geachte heer Azmani, beste Malik,

Je was inderdaad jong toen je in de Kamer kwam. En andersom was de politiek nog jong voor jou, want hoewel je al op je 11de aan de buis gekluisterd zat om de verkiezingsuitslagen te volgen en je in je maidenspeech sprak over "een jongensdroom die uitkwam", werd je pas in 2008 lid van de VVD.

Dat was op het moment dat de partij in zwaar weer verkeerde. Ook het feit dat Nederland gebukt ging onder een zware economische crisis, weerhield je er niet van om actief te worden. Toen je de overstap maakte van de gemeente Ommen naar de Tweede Kamer, zei je in een interview: "Het is fantastisch om in de politiek in te stromen op een moment dat het niet zo goed gaat met Nederland." Ik vind dat een veelzeggend citaat. Het laat zien dat je gewend bent om een stapje harder te lopen.

Met een taalachterstand en een andere culturele achtergrond kwam het je niet aanwaaien. Je kreeg een lts-schooladvies, maar deed gymnasium en studeerde rechten. En je praat alsof je uit het Gooi komt. Ja, dat is een compliment bij de VVD!

(Applaus)

De voorzitter:
In de Kamer voerde je het woord over asiel, migratie en integratie. Het waren geen gemakkelijke onderwerpen, maar ze lagen je na aan het hart. In oktober 2018 leidde je het werkbezoek van de commissie voor Justitie en Veiligheid aan Tunesië en Libië. Het was een bewogen werkbezoek, mede door het bezoek aan het detentiecentrum in Tripoli en de nachtelijke beschietingen tussen rivaliserende groepen. Ook het werkbezoek van de commissie voor Europese Zaken aan vluchtelingenkampen in Griekenland en Noord-Macedonië maakte emoties los.

In 2015 diende je een initiatiefnota in om asielzoekers alleen nog buiten de Europese Unie, in hun eigen regio op te vangen. Het voorstel werd in eerste instantie niet goed ontvangen, maar werd later omgedoopt tot kabinetsbeleid. Daarmee stond je aan de wieg van het debat over het Europese vluchtelingenbeleid, ook in internationaal opzicht.

Jouw hart heeft altijd sneller geklopt voor Europa. Dat bleek natuurlijk tijdens je voorzitterschap van de commissie voor Europese Zaken, maar ook tijdens het EU-voorzitterschap in 2016. Je was nauw betrokken bij de organisatie van de COSAC-bijeenkomsten. Je wilde die graag op een meer Nederlandse manier vormgeven: discussiëren in kleinere kring om de onderwerpen daarna in een plenaire sessie af te ronden.

Je was ook niet bang om collega's aan te spreken als zij het lieten afweten bij conferenties of inkomende bezoeken. Je hechtte veel waarde aan protocol. Je zei altijd: "Als wij in het buitenland netjes ontvangen willen worden, moeten we er ook zijn als wij hier gasten ontvangen." Daarin vonden jij en Angelien Eijsink elkaar. Bij het afscheid van de vorige Kamer danste je met haar door de wandelgangen. Daar is een prachtige foto van gemaakt. Op die foto ben je niet meer die jonge jongen die in 2010 in de Kamer kwam, maar dat charmante, ervaren Kamerlid van wie wij vandaag afscheid nemen. Een routinier, een pragmatisch en collegiaal Kamerlid met een goede dossierkennis en oog voor de menselijke kant van het Kamerwerk.

Je was altijd begaan met de leden en stafmedewerkers van je commissie en je was makkelijk benaderbaar. Het zijn eigenlijk eigenschappen die in het "filiaal Brussel" van pas gaan komen. Daar zal je niet alleen de belangen van Nederland, maar ook die van het Vechtdal verdedigen, want de inmiddels traditionele spreekuren van jou en Maurits von Martels gaan gewoon door —Brussel of geen Brussel.

Namens de Kamer wens ik je heel veel succes en alle goeds in het Europees Parlement. Dank je wel.

(Applaus)

De voorzitter:
En nu de afscheidsbrief van de heer Van Rooijen. "Mevrouw de Voorzitter. 'In het verleden ligt het heden, in het nu wat worden zal.' Toen Willem Bilderdijk dit in 1811 schreef, zal hij niet aan mij hebben gedacht. Vandaag, 6 juni 2019, herdenken wij D-day van 6 juni 1944 en het begin van 75 jaar bevrijding.

Als 31-jarige debuteerde ik in 1973 in de politiek, als staatssecretaris van Financiën voor de Belastingen in het kabinet-Den Uyl. In 1977 volgde mijn eerste lidmaatschap van de Tweede Kamer. In 1980, 39 jaar geleden, nam ik afscheid. Er zijn er hier veel die toen nog geboren moesten worden. Vandaag zijn het gewaardeerde collega's. Samen vertegenwoordigen wij de continuïteit van de democratie in Nederland. Binnenkort word ik opnieuw lid van de Eerste Kamer en ook daar heb ik reeds de nodige voetstappen staan.

Het verleden en het heden blijven in mij verbonden. Wat wel verschillend is met vroeger, is dat steeds meer leden relatief jong toetreden, maar ook relatief snel weer vertrekken. Daarmee loopt onze volksvertegenwoordiging het risico dat deskundigheid en ervaring geleidelijk teruglopen. Gezien de twee hoofdtaken van de Tweede Kamer, wetgeving en controle van de regering, zou dat weleens een probleem kunnen worden.

Argumenten vinden hun kracht steeds meer in emoties dan in zorgvuldige onderbouwing. Veel wetgeving moet wel wat langer mee dan de emotie van het moment dicteert.

De inbrengen die ik namens mijn fractie in deze Kamer mocht doen, hebben hun weerslag gevonden in de Handelingen. Het was wellicht steeds een uphill battle,maar toch kijk ik overwegend met voldoening terug. Bij nederlagen dien je altijd eerst bij jezelf te rade te gaan, maar ik vraag me daarnaast oprecht af of deze uitkomst wellicht tevens weerspiegelt dat in deze zaal veel gezegd, maar misschien weleens weinig geluisterd wordt. Het was het waard het politieke gevecht hier te voeren. Met hart en ziel.

Sta mij toe dat ik afsluit met een enkele bespiegeling op het politieke handwerk. Wetgeving moet ook rust kunnen brengen. Er wordt veel te veel en te snel veranderd, zoals bijvoorbeeld bij de hypotheekrenteaftrek. Het was voor mij een bijzonder moment om een filibuster van 270 minuten tot in de nachtelijke uren te houden over een kabinetsvoorstel, onder uw zorgzame leiding: we hebben het samen volgehouden. Te veel fiscale wetgeving komt tot stand onder politieke druk en vertoont grote hiaten. Er is te weinig oog voor de noodzaak van goede uitvoering. Ook bij de overheid vallen slachtoffers. Ik noem voornamelijk de Belastingdienst, nog niet zo lang geleden de beste overheidsdienst en geroemd in het buitenland."

Dan heb ik hier een hele lange tekst, maar die gaat de heer Van Rooijen straks bij het Verantwoordingsdebat zelf voorlezen.

"Dan nog een verzuchting van een financieel woordvoerder. Is het niet te overwegen om de Algemene Beschouwingen en de Financiële Beschouwingen weer los te koppelen van Prinsjesdag? Om na Prinsjesdag ruim tijd uit te trekken — zeg een week of twee, drie — om als Kamer de samenleving te horen over al die plannen in de rijksbegroting? Om dan eerst de Algemene Beschouwingen te houden, zuiver over beleid, en daarna bij de Financiële Beschouwingen de rekening op te maken? Dat brengt overzicht en burgers, maatschappelijke organisaties en bedrijven kunnen uitdrukkelijk hun inbreng leveren. Democratie is soms simpeler dan men denkt.

Hoewel ik de hectiek van de Tweede Kamer zeer zal missen, zal dat zeker niet gelden voor mijn vrouw, kinderen en kleinkinderen, die vaak teleurgesteld waren dat ik veel activiteiten van hen heb moeten missen in de afgelopen twee jaar. Zij kijken dan ook heel erg uit naar de relatieve rust van de Eerste Kamer, die zij zich nog goed herinneren uit mijn vorige senaatsperiode. Wat ik niet zal missen zijn de eindeloze reeksen e-mails, apps en dergelijke digitale communicatiemiddelen.

Dank aan alle collega's. Dank aan alle geweldige medewerkers van dit huis. U bent reusachtig. Dank aan de fractie van 50PLUS en haar medewerkers, en mijn medewerkers in het bijzonder. Dank aan de journalisten. En tot slot dank aan u, mevrouw de Voorzitter, voor uw leiding, steeds in wijsheid en met gezag.

De rekenrenteman, Martin van Rooijen."

(Geroffel op de bankjes)

De voorzitter:
Geachte heer Van Rooijen, beste Martin,

Sinds u op 23 maart 2017 in de Tweede Kamer kwam, heb ik mijn handen aan u vol gehad. Tot en met net; dit om de brief een beetje aan te passen en wat te verkorten. U trekt zich weinig aan van spreektijden en u weet in ieder debat wel een onderwerp aan te snijden dat níét op de agenda staat. Journalist Avinash Bhikhie van NU.nl twitterde tijdens het debat over het klimaatakkoord: "Misschien denkt de heer Van Rooijen dat de plenaire zaal een soort van Stand.nl is, waar je kan inbellen en kan klagen over wat je dwarszit. (...) Kan iemand de heer Van Rooijen influisteren dat dit debat over het klimaatakkoord gaat?"

Op de een of andere manier weet u het debat altijd zo te draaien dat het over pensioenen gaat. Niet alleen in de plenaire zaal, maar ook in commissieverband. Of het nu in de commissie Financiën is of in de commissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid of in de commissie EUZA.

Binnen de commissie Financiën staat u erom bekend dat u in ieder debat met de minister van Financiën, die vandaag ook hier aanwezig is, begint over de zogeheten rekenrente van pensioenfondsen. U kleedt het altijd zo elegant in dat de andere commissieleden zelfs verbaasd zijn als het onderwerp na enkele minuten nog niet voorbij is gekomen. Minister Hoekstra wordt er soms wel een beetje moedeloos van. In het algemeen overleg Ecofin van 3 april 2019 zei hij: "Ik dacht dat ik me ver voorbij het redelijke had opgerekt en uitgestrekt om de heer Van Rooijen te contenteren bij alle mogelijke vragen die hij heeft gesteld, en dan is er toch nog weer wat waar het ingewikkeld blijkt te zijn."

Wat ook een zekerheid is in de debatten die u voert, is dat u minimaal één keer refereert aan uw tijd als staatssecretaris van Financiën in het kabinet-Den Uyl. Uw herinneringen aan die jaren — dat was van 1973 tot 1977 — zijn nog altijd springlevend. Misschien was dat de reden waarom u in juni 2018 een motie had ingediend om het leven van de huidige staatssecretaris wat te verlichten door een tweede staatssecretaris te benoemen. Uw naam stond er niet op, maar iedereen wist dat het om de heer Van Rooijen ging. Helaas heeft u die motie nooit in stemming gebracht. Dat kan nog, roept de heer Bosma nu.

Dan was er natuurlijk de filibusterpoging in 2017. Bij het debat over de afschaffing van de wet-Hillen vroeg u vijftien uur spreektijd aan. U had zich helemaal goed voorbereid; dat moet gezegd. Bij de leden van de fractie van 50PLUS zag ik inderdaad een Bigshopper vol hulpmiddelen rondgaan met Pottertjes, snoepjes enzovoorts. En u had die avond ook nog een zonnebril op. Weet u dat nog? Ja, hè. Na viereneenhalf uur sprak u de laatste woorden van uw inbreng uit. Toch kreeg u vanuit verschillende hoeken complimenten, omdat u al die tijd een inhoudelijk betoog wist te houden.

En er was natuurlijk die keer dat uw telefoon steeds afging in de zaal en u de uitknop niet kon vinden. U heeft toen uw telefoon maar bij mij ingeleverd. Leuker kunt u het leven van een Voorzitter niet maken, wel gemakkelijker!

Maar hoewel u een eigen gebruiksaanwijzing nodig heeft, kijk ik met bewondering naar u terug. Ik gun iedereen wat van de energie waarmee u zich inzet voor de belangen van uw kiezers. U bent er altijd, van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat, en u weet de belangrijkste standpunten van 50PLUS altijd in het debat te betrekken. Die inzet, dat enthousiasme combineert u met een ongekende historische kennis. Uw verhalen gaan soms nog verder terug dan de tijd van Den Uyl. Met uw vertrek vertrekt er dus ook een deel van ons collectief geheugen. Ik weet dat de griffiers van de commissie waar u actief bent u ontzettend gaan missen. Dat zijn allemaal jonge griffiers, die allemaal heel veel hebben gehad aan uw kennis en uw historisch besef.

Ik denk dat ik namens ons allemaal spreek als ik zeg dat we de Eerste Kamer veel succes wensen met uw komst. We gaan u missen, uw bevlogenheid en gedrevenheid, de manier waarop u zich vastbijt en niet loslaat, en uw anekdotes over politiek en over sport. Het was nooit saai als u van de partij was.

Veel dank voor uw inzet en veel succes aan de andere kant van het Binnenhof — maar nog steeds in het hart van onze democratie. Heel veel dank, meneer Van Rooijen!

(Applaus)

De vergadering wordt enkele ogenblikken geschorst.

Mededelingen

Mededelingen

Mededelingen

De voorzitter:
Op de tafel van de Griffier ligt een lijst van ingekomen stukken. Op die lijst staan voorstellen voor de behandeling van deze stukken. Als voor het einde van de vergadering daartegen geen bezwaar is gemaakt, neem ik aan dat daarmee wordt ingestemd.

Regeling van werkzaamheden

Regeling van werkzaamheden

Regeling van werkzaamheden

De voorzitter:
Dan is nu aan de orde de regeling van werkzaamheden.

Ik deel aan de Kamer mee dat het Presidium en het College van Senioren van de Eerste Kamer besloten hebben om de huidige delegaties in de assemblees nog drie maanden na het aantreden van de nieuwe Eerste Kamer in functie te laten, waarna de nieuwe delegaties zullen worden benoemd.

Ik stel voor het debat over de Voorjaarsnota aan de agenda van de Kamer toe te voegen en daarbij maximumspreektijden te hanteren van:

• 10 minuten voor VVD, PVV, CDA en D66;
• 7 minuten voor GroenLinks, SP en PvdA;
• 5 minuten voor ChristenUnie, Partij voor de Dieren, 50PLUS, SGP, DENK en Forum voor Democratie.

Ik stel voor dinsdag 18 juni ook te stemmen over de Raming van de Tweede Kamer voor het jaar 2020 en de daarbij ingediende moties.

Op verzoek van de aanvragers stel ik voor van de agenda af te voeren:

• het dertigledendebat over de problemen bij het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen;
• het dertigledendebat over ontbossing in Nederland.

Op verzoek van de fractie van het CDA benoem ik:

• in de vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport het lid De Pater-Postma tot plaatsvervangend lid in de bestaande vacature.

Ik deel mee dat de volgende aangehouden moties zijn vervallen: 29398-656; 32847-493; 30175-335.

Op verzoek van een aantal leden stel ik voor de volgende door hen ingediende moties opnieuw aan te houden: 35000-XIV-55; 34950-XII-15; 34950-XII-12; 21501-08-720; 35000-XII-27; 35000-62; 21501-33-728; 21501-33-727.

Ik stel voor toe te voegen aan de agenda:

• het VAO Maritiem, met als eerste spreker de heer Van Aalst namens de PVV;
• het VAO Externe veiligheid, met als eerste spreker de heer Laçin namens de SP;
• het VAO Eurogroep/Ecofin-Raad, met als eerste spreker mevrouw Leijten namens de SP;
• het VAO Raad Algemene Zaken, met als eerste spreker het lid Futselaar namens de SP.

Overeenkomstig de voorstellen van de voorzitter wordt besloten.

De voorzitter:
Dan geef ik nu het woord aan mevrouw Lodders namens de VVD. O, sorry, namens de commissie.

Mevrouw Lodders (VVD):
Inderdaad namens de commissie, voorzitter. Ik heb u namens de commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport eerder verzocht het debat over concrete maatregelen uit het preventieakkoord voor de zomer te plannen. Daar komt een aanvullend verzoek bij om de spreektijden te verruimen naar zes minuten per fractie.

De voorzitter:
U doet dit verzoek namens de commissie. Dat betekent dat een meerderheid voorstander daarvan is. Daar gaan we rekening mee houden, mevrouw Lodders.

Mevrouw Van den Hul namens de PvdA.

Mevrouw Van den Hul (PvdA):
Dank, voorzitter. Gisteren moesten wij wederom via de media vernemen dat dit kabinet allerlei plannen voor de publieke omroep in petto heeft. Los van het feit dat dit een zeer slordige gang van zaken is, die we helaas vaker hebben gezien, leidt dit tot zeer terechte zorgen en groeiende onzekerheid bij de makers in ons publiek bestel. Ik wil twee dingen. Allereerst zo snel mogelijk die beloofde visiebrief, waar we al zo lang op wachten en waar die plannen daadwerkelijk in staan. Daarna wil ik zo snel mogelijk een plenair debat plannen.

De heer Van der Molen (CDA):
Voorzitter. Vanochtend is in de procedurevergadering van de commissie voor OCW al om deze brief gevraagd. Die gaat er ook komen. Ik denk dat we echt even de inhoud van die brief moeten afwachten, voordat we daar een plenair debat over gaan inplannen. Dat zal er tegen die tijd vast en zeker gaan komen.

De heer Aartsen (VVD):
Volgens mij is het goed om de brief van de minister af te wachten. We hebben vanmorgen het verzoek gedaan om daar snel mee te komen. Op basis daarvan zullen we gaan kijken hoe we die behandelen, dus geen steun voor het debat.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):
Voorzitter. We wachten echt al heel erg lang op deze brief en telkens wordt beloofd dat hij er komt. Mevrouw Van den Hul vroeg er vanochtend in de procedurevergadering terecht aandacht voor. Het lijkt me goed om daar een debat over in te plannen. Hopelijk zorgt dat ook voor wat extra haast.

De heer Sneller (D66):
Ik begrijp dat dit tijdens de procedurevergadering al aan de orde is geweest, dus het verbaast me dat we het hier weer doen. Het lijkt me heel goed om zo snel mogelijk die brief te krijgen en dan te kijken waar we dat debat zo snel mogelijk kunnen houden.

De heer Kwint (SP):
Steun voor een snel debat, al denk ik dat de uitkomst weleens zou kunnen zijn dat het sneller gaat als we het in een commissiezaal voeren. Er moet mij wel iets van het hart. Op het mediadossier moeten wij permanent via de krant allerlei informatie vernemen over grote herzieningen. Wij moeten vervolgens reageren, terwijl wij nauwelijks de implicaties kunnen overzien. We zien een paar regels. Bij het mediadossier is dat keer op keer het geval.

De heer Martin Bosma (PVV):
Schering en inslag. Steun.

De voorzitter:
Mevrouw Van den Hul?

Mevrouw Van den Hul (PvdA):
Ja, ik heb onvoldoende steun voor een meerderheidsdebat. In de richting van de collega's die zeggen dat dit al aan de orde geweest is in de procedurevergadering, zeg ik dat ik precies dit punt in die procedurevergadering heb aangekondigd. Voorzitter, ik zeg het ook in uw richting dat ik dit wederom echt ongehoord vind. We kijken uit naar die snelle brief en een snel te plannen AO.

De voorzitter:
Het punt dat het inderdaad uitgebreid in de media is geweest voordat de Kamer erover hoort, zal ik zeker aan het kabinet laten weten. Ik stel voor het stenogram van dit deel van de vergadering door te geleiden naar het kabinet. Dan kunnen ze het nog eens teruglezen.

Dank u wel. Ik ga naar mevrouw Kuiken namens de PvdA.

Mevrouw Kuiken (PvdA):
Voorzitter. Veel geblaat, weinig wol. Dat vat de aanpak van criminele asielzoekers wel samen. De IND heeft geen capaciteit om criminele asielzoekers uit te zetten en doet het daarom ook bewust niet, terwijl we juist wetgeving hebben aangenomen om meer criminele asielzoekers en vreemdelingen snel te kunnen uitzetten. Kortom, ik wil van de staatssecretaris weten hoe dit kan. Daarom wil ik een brief en een debat.

De heer Jasper van Dijk (SP):
Voorzitter. Ja, een hele slechte zaak. Wederom moeten we dit uit de media vernemen van klokkenluiders in plaats van van de regering. Kortom, een debat is absoluut op z'n plek. Nou heb ik een voorstel.

De voorzitter:
Vertel.

De heer Jasper van Dijk (SP):
Volgende week staat er een algemeen overleg Asiel en vreemdelingen op de agenda. Het zou daarbij gevoegd kunnen worden met van tevoren uiteraard een brief, zodat we hier ook echt over kunnen debatteren. Daarmee voorkomen we dat we nog maanden moeten wachten. Ik leg dat voor aan mevrouw Kuiken. Ik steun een debat, wellicht via dat AO.

De heer Fritsma (PVV):
Voorzitter. Het opzettelijk niet aanpakken en niet uitzetten van criminele vreemdelingen terwijl dat wel kan, is echt een misstand van de eerste orde. Het duidt op een ernstig disfunctioneren van de IND. Zeker steun voor een debat hierover en ook voor een brief, met als aanvulling dat het me logisch lijkt dat de IND-verslagen waarop het nieuwsbericht is gebaseerd ook naar de Kamer kunnen komen, als bijlage bij die gevraagde brief. Die verslagen moeten we wel hebben.

Mevrouw Van Toorenburg (CDA):
Voorzitter. Ik denk dat de heer Fritsma het juist verwoordt en daar sluit ik mij graag bij aan. Het is wel belangrijk dat we ons realiseren dat we 100 miljoen investeren in de IND. Dat is niet voor niets, maar het is wel buitengewoon zorgelijk wat hier gebeurd is.

De voorzitter:
Dus u steunt het verzoek. De heer Snels namens GroenLinks.

De heer Snels (GroenLinks):
Steun voor het verzoek met de aanvulling van de heer Fritsma.

Mevrouw Van Brenk (50PLUS):
Steun voor het verzoek.

Mevrouw Becker (VVD):
Voorzitter. Ook steun voor het verzoek. We hebben ook schriftelijke vragen gesteld en het zou goed zijn als we die beantwoord krijgen, voordat het debat wordt ingepland. Of het een debat wordt of een AO, dat maakt mij niet uit als we hier maar snel over kunnen debatteren.

De heer Stoffer (SGP):
Steun.

De heer Groothuizen (D66):
Steun voor het verzoek.

De heer Azarkan (DENK):
Voorzitter. Buitengewoon zorgelijk en goed dat we er snel over praten. Wat mij betreft doen we dat tijdens het AO Asiel en migratie. Dus alle steun.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Steun voor brief en debat.

De voorzitter:
Mevrouw Kuiken, bijna de hele Kamer steunt u.

Mevrouw Kuiken (PvdA):
Voorzitter, mag ik u vragen om het kabinet te verzoeken om ons een brief te sturen voor het algemeen overleg dat gepland staat voor woensdag? Dat betekent dus uiterlijk dinsdagmiddag om 13.00 uur. Aan de hand van die brief kan ik namelijk bepalen of ik het debat handhaaf of dat we het afdoen op een voldoende manier tijdens het algemeen overleg. Ik wil graag de suggestie van de heer Fritsma overnemen, omdat ik inzage wil hebben in die dossiers. Ik wil dat ook, omdat ze afwijken van het eerdere rapport van De Leeuw.

Hartelijk dank.

De voorzitter:
Dank u wel. Ik stel voor het stenogram van dit deel van de vergadering door te geleiden naar het kabinet.

De heer Slootweg namens het CDA.

De heer Slootweg (CDA):
Dank u wel, voorzitter. Mede namens collega Hijink wil ik dit debat aanvragen. In de Trouw van vanmorgen konden we lezen dat er miljoenen euro's, bedoeld voor de thuiszorg, zijn weggesluisd bij organisatie Privazorg. We lezen tegenwoordig bijna wekelijks over bestuurders bij zorginstellingen die meer bezig lijken te zijn met financiële constructies dan dat men bezig is met het verbeteren van de zorg. Ik weet dat er nog een debat en wetgeving aankomen over de Wtza, maar ik moet wel zeggen dat ik mij na de technische briefing die we hebben gehad over het geval Alliade, afvraag of we het allemaal daarin kunnen vangen. Vandaar deze debataanvraag.

Mevrouw Van Brenk (50PLUS):
Voorzitter. Bij de invoering van dit stelsel was dit te voorzien. Maar ik zou graag voorafgaand aan het debat, dat wij zeker steunen, een brief willen hebben van het kabinet over hoe zij hierop gaan acteren.

De heer Snels (GroenLinks):
Van harte steun voor het verzoek.

De heer De Lange (VVD):
Een brief lijkt me goed en ook steun voor het debat, want geld moet gaan naar goede zorg.

Mevrouw Bergkamp (D66):
Voorzitter. Ook steun van D66 voor het debat. Ik deel de zorg, zeker na de technische briefing. Maar ik wil inderdaad wel een duidelijke brief, waarin ook wordt ingegaan op wat we nu gaan doen om dit soort constructies te bestrijden.

Mevrouw Kuiken (PvdA):
Voorzitter, zeker steun.

De heer Öztürk (DENK):
Steun.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Steun.

De heer Stoffer (SGP):
Steun.

De voorzitter:
Ja, natuurlijk kunt u ... We zijn toch bezig.

De heer Martin Bosma (PVV):
Steun.

De voorzitter:
Daarmee heeft u ook een meerderheid, meneer Slootweg. Ik stel voor het stenogram van dit deel van de vergadering door te geleiden naar het kabinet.

De heer Van der Linde namens de VVD.

De heer Van der Linde (VVD):
Voorzitter, afgelopen dinsdag hebben we u gevraagd met enige spoed een debat in te plannen over het pensioenakkoord. Dat deden we natuurlijk in de blijde hoop en verwachting dat het akkoord dan al door alle partners in de SER kon worden gedragen. Inmiddels is duidelijk dat de leden van de vakbond zich nog willen uitspreken en dat respecteren we uiteraard. Het lijkt me wel zorgvuldig om de zaken in de goede volgorde te doen. Ik zou u willen vragen om ons debat na die ledenraadpleging in te plannen.

De heer Van Weyenberg (D66):
Steun, voorzitter.

De heer Slootweg (CDA):
Een goed voorstel. Steun.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Dat lijkt me netjes en logisch.

De heer Öztürk (DENK):
Steun.

De heer Jasper van Dijk (SP):
Steun.

De heer Edgar Mulder (PVV):
Dank u wel, voorzitter. Ik ben blij dat u vrolijk wordt van mijn aanwezigheid. Het pensioenakkoord is trouwens een flutakkoord. Laten we hopen dat de leden van de vakbeweging dat akkoord afschieten en laten we daarna pas debatteren. Dus volop steun, voorzitter.

De voorzitter:
Dank je wel. De heer Snels.

De heer Snels (GroenLinks):
Steun voor het verzoek.

De heer Nijboer (PvdA):
Ook geen bezwaar, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan gaan we daar rekening mee houden.

Daarmee zijn wij ook aan het einde gekomen van de regeling van werkzaamheden.

De vergadering wordt enkele ogenblikken geschorst.

Verantwoordingsdebat over het jaar 2018

Verantwoordingsdebat over het jaar 2018

Aan de orde is de voortzetting van het Verantwoordingsdebat over het jaar 2018.

Termijn inbreng

De voorzitter:
We gaan verder met het Verantwoordingsdebat over het jaar 2018. Ik geef de heer Nijboer namens de PvdA het woord.

De heer Nijboer (PvdA):
Dank u wel, voorzitter. Hoe zou dit Verantwoordingsdebat eruit hebben gezien en over welke resultaten zouden we hebben gesproken, als er geen conservatief, maar een progressief kabinet had gezeten? Dat is de eerste vraag die ik mij voor vandaag heb gesteld. Dan zouden de volgende dingen behoren tot wat er in 2018 is bereikt.

Allereerst had het kabinet echt wat gedaan aan de woningnood. Beleggers die de steden overnemen, starters die er niet tussen komen. Starters ondersteunen, beleggers ontmoedigen. De wachtlijsten in de socialehuursector terugdringen. Wonen überhaupt betaalbaarder maken en daar ook in investeren. Investeren in meer woningbouw. Daarin waren de eerste stappen gezet als er een progressief kabinet had gezeten.

Wat er ook zou zijn gebeurd, is dat er heel erg veel was geïnvesteerd in de publieke sector: in beter onderwijs, in lagere werkdruk voor verpleegkundigen en mensen die werken in de zorg, in de publieke sector in den brede. Het land was ook wat gelijker geworden in plaats van ongelijker. De koopkracht van mensen met lage en middeninkomens zou meer zijn gestegen dan de 0,3% die dit kabinet heeft gerealiseerd. Ook de VVD maakte zich daar druk over vanochtend. En de bedrijven hadden ook een redelijke bijdrage geleverd. Er was geen wetsvoorstel aangenomen dat de bedrijfslasten met 4 miljard zou verminderen.

Zomaar een aantal zaken waarvan ik, als ik naar dit debat kijk, denk: zo had het ook kunnen zijn. Het kabinet kwam met zes resultaten van het afgelopen jaar toen minister Hoekstra de verantwoordingsstukken aanbood. De heer Snels van GroenLinks ging er al even op in. Daar zat ook één resultaat bij dat ik niet had zien aankomen. Ik had er niet bij stilgestaan dat dat ook was bereikt: het aantal fietssnelpaden is toegenomen. Ik wil er graag alles van weten, want ik heb net een nieuwe fiets. Waar zijn ze? Waar kunnen we ze vinden? Maar zijn dat nou echt de topprioriteiten die dit kabinet voor 2018 heeft gekozen?

Als je kijkt naar de resultaten van het afgelopen jaar, dan zie je toch dat "zuinig zijn, de staatsschuld aflossen en buffers bouwen" het devies lijkt van dit kabinet. Er is ontzettend veel geld overgebleven. De minister van Financiën lijkt de Colijn van de eenentwintigste eeuw te willen worden. Leg dat naast de analyses van de Monitor Brede Welvaart. Wat zijn de grote noden in Nederland? Wat heeft Nederland nu het hardst nodig, zodat we in de toekomst weer allemaal vooruit kunnen? Om een beetje prettig land te zijn? Dan vallen mij drie dingen op. Allereerst zegt die monitor dat Nederland op het gebied van wonen Europees echt niet best scoort. De betaalbaarheid staat onder druk en de wachtlijsten zijn ellenlang. Waarom is daar zo weinig aan gebeurd? Waarom kwamen er vorig jaar, maar ook dit jaar zo weinig voorstellen om daar wat aan te doen?

Het tweede wat opvalt, is dat Nederland helemaal onderaan bungelt, bij de laagste landen, als je kijkt naar duurzaamheid en klimaat. Waarom gebeurt daar niet veel meer op, terwijl wij daar ontzettend veel over gepraat hebben? Ontzettend veel tijd is de coalitie daaraan kwijt, ongetwijfeld, maar er gebeurt zo weinig! Het derde grote thema dat eruit naar voren komt, is de scheidslijn in de samenleving. De ongelijkheid neemt toe. Dat heeft ook te maken met de koopkracht van gewone mensen, die achterblijft, terwijl bedrijfswinsten steeds verder toenemen. Waarom doet het kabinet daar zo weinig aan? Op die drie thema's had een progressief kabinet andere keuzes gemaakt dan dit conservatieve kabinet.

Voorzitter. Ik kom op het tweede punt in mijn betoog. Dat zijn de keuzes die het kabinet in de begroting en de Miljoenennota voor 2018 heeft gemaakt en de beloftes die het daarin aan de Kamer en aan de bevolking heeft gedaan, want daar spreken we vandaag over. Dat zijn andere keuzes dan een progressief kabinet zou hebben gemaakt, maar gegeven die keuzes is de vraag of het kabinet de beloftes die het deed voor 2018 dan ook waarmaakt. Ik denk dat het antwoord daarop toch overwegend nee moet zijn. De beloftes zijn niet waargemaakt. D66 sprak al over de onderuitputting van de eeuw: 5,2 miljard is op de plank blijven liggen. Die term is technisch juist, maar dat betekent ook dat 5,2 miljard aan publieke investeringen die het kabinet beloofde — er kwam persbericht na persbericht van minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid over extra agenten, van de ministers van Defensie en Infrastructuur over extra wegen en extra defensie-investeringen, van de minister van Onderwijs over extra onderwijsinvesteringen en van minister De Jonge van Zorg over investeringen — op al die terreinen is blijven liggen.

Ik noem een aantal voorbeelden. Er is 300 miljoen op de plank blijven liggen voor de ggz, voor de geestelijke gezondheidszorg, terwijl de problemen in de psychiatrie enorm zijn. Er is bijna 300 miljoen blijven liggen bij de huisartsenzorg, terwijl er in de regio heel veel problemen zijn om een goede huisarts te krijgen. Er is 300 miljoen blijven liggen in de wijkverpleging en niemand hier in de Kamer zal zeggen dat het in de wijkverpleging hartstikke goed gaat en dat geld daar geen enkel probleem is. Hoe kan dat, vraag ik dit kabinet. Dat is opgeteld bijna een miljard in de zorg. Hoe kan dat?

Hoe kan het dat er in de huurtoeslag geld is blijven liggen, terwijl wonen een van de grootste problemen is? Hoe kan het dat het kabinet belooft in 2021 1.000 politieagenten erbij te hebben en dat vorig jaar het aantal politieagenten met 674 is afgenomen? Hoe kan dat? Hoe kan het dat infrastructuur en defensie zo'n prioriteit hebben en dat er meer dan 2 miljard niet geïnvesteerd wordt? Dan zegt het kabinet: natuurlijk, investeringen in infrastructuur kosten tijd. De vraag die de PvdA dan aan het kabinet heeft, is: dat wist u toch wel van tevoren? Het is toch niet dat u er bij de Miljoenennota nog achter moet komen dat het aanleggen van een weg tijd kost en dat u daar geen rekening mee houdt als u zegt "ik geef 2 miljard uit volgend jaar"? Waarom heeft u er dan niet voor gekozen om dat geld in onderhoud te steken? Er is heel veel achterstallig onderhoud. Er zijn zelfs bruggen dicht gegaan. De Rekenkamer wijst ons daarop. Hoe kan het dat u dat niet waarmaakt?

Voorzitter. Achter die 5,2 miljard euro gaan dus dit soort voorbeelden schuil. Ik heb er een aantal uitgekozen, maar er zijn er nog meer te noemen. Dat vind ik geen verstandig begrotingsbeleid. Dat vind ik onzorgvuldig beleid. Want de beloftes die het kabinet op die terreinen heeft gedaan, worden niet waargemaakt.

Ik wil ook een algemeen parlementair punt maken. Dat gaat niet over oppositie of coalitie, maar over de informatie die de Kamer heeft. Ik heb bij de Najaarsnota over de toen 3,7 miljard — dat is inmiddels opgelopen tot 5,2 miljard — die niet is uitgegeven onder het uitgavekader steeds gevraagd: wat is incidenteel en wat is structureel? We zijn als Kamer ook medewetgever. We kunnen amendementen maken. Het maakt heel veel uit of geld eenmalig vrijvalt of dat het structureel is. Het kabinet heeft tot op heden geen inzicht gegeven in welk deel van die 5,2 miljard structureel is en welk deel incidenteel en ik vind dat de Kamer daar recht op heeft. Dan kunnen we ook beoordelen waar het naartoe gaat.

Daar wil ik een tweede punt aan toevoegen. Het kabinet heeft dus allerhande ambitieuze plannen in het regeerakkoord gezet over zorg, over onderwijs, over verpleeghuizen, over infrastructuur en over defensie. Bij de Voorjaarsnota komen er nog meer voorstellen bij. Ik wil graag weten van het kabinet welk deel van die beloftes niet wordt waargemaakt. Bij infrastructuur en defensie is het duidelijk. Daar worden zaken doorgeschoven en gaat het geld mee. Dat kunnen we allemaal zien. Daar kunnen we opmerkingen over maken. De timing loopt daar niet goed, maar het geld blijft beschikbaar. En verder zegt het kabinet: het merendeel van die 5,2 miljard gaat mee naar andere jaren. Dat is echt onvoldoende informatie voor het parlement. Wij hebben er gewoon recht op te weten welke posten op welke begroting moeten inleveren. Ik wil graag dat het kabinet die informatie aan ons geeft, ook vandaag nog. Want je kunt niet volstaan met te zeggen: we hebben een 1%-norm voor de begroting, we schuiven het wel door en verder goedemiddag. Dat is geen manier om de Kamer van informatie te voorzien.

Voorzitter. Ook de toename van de onrechtmatigheid van de uitgaven vind ik onzorgvuldig. Daarover kwam een briefje waarin de minister zich er best wel een beetje met een jantje-van-leiden vanaf maakte. Ik snap ook wel dat de Rekenkamer aan de noodrem trok. Die zei: u gaat dit jaar met de hakken over de sloot over, maar als u zo doorgaat, geven we u volgend jaar een onvoldoende. Ik vind dat de minister dat serieus moet nemen. Want het is niet zo dat het allemaal wel redelijk goed gaat en dat het weer is goedgekeurd. Nee, jaren is de rechtmatigheid verbeterd, en nu gaat zij achteruit. En de Rekenkamer zegt: als u zo doorgaat, krijgt u volgend jaar geen goedkeurende verklaring. Dan moet u in de benen, minister. Daar moet het kabinet wat aan doen. En dan komt er nog een vergissing van 1,2 miljard in de toeslagen, waarbij dat geld niet goed is opgenomen. Die vergissing wil ik niet al te zwaar aanrekenen, maar zij is misschien wel typerend. Er is echt werk aan de winkel.

Voorzitter, mijn derde en laatste thema betreft de uitvoering. Verschillende collega's hebben al veel gesproken over de problemen bij de Belastingdienst en met de ICT. Bij de vragen daarover sluit ik mij aan. We zijn lang genoeg aan het woord vandaag, dus ik zal die vragen niet dubbel stellen. Maar voor één thema bij die uitvoering zou ik nog extra aandacht willen vragen, namelijk de menselijke maat, de menselijke benadering van overheidsdiensten. Mijn ervaring, overigens niet alleen gedurende dit kabinet, maar gedurende de afgelopen jaren, is de volgende. Als mensen een keer een fout maken, kijkt de overheid heel wantrouwend naar ze: het zullen wel fraudeurs zijn, ze moeten gestraft en beboet worden. Er staan hoge boetes op het overschrijden van een termijn. Dit brengt mensen vaak verder in de problemen. Andersom maakt de overheid ook weleens een fout. We hebben het recentelijk nog gezien bij de kinderopvangtoeslag. Daar zijn uitkeringen onterecht stopgezet. Als de overheid een fout maakt, duurt het soms jaren voordat mensen hun recht krijgen. De minister-president zei eerder in de week, in het debat over Groningen: we hebben de procedures eigenlijk leidend laten zijn en die gesteld boven de uitkomsten en wat er uiteindelijk gebeurt. Ik zie dat probleem eigenlijk in den brede bij de overheid. Hoe kijkt het kabinet daarnaar? En welke voorstellen zou het kunnen doen om mensen die in de knel komen, zeker als dat door een fout van de overheid gebeurt, veel sneller recht te doen en veel menselijker te behandelen? Wat zou er kunnen gebeuren om daarbij veel minder uit te gaan van wantrouwen, en veel meer van vertrouwen? Die oproep zou ik willen doen.

Voorzitter, afrondend. Vanzelfsprekend had een progressief kabinet hele andere keuzes gemaakt dan een conservatief kabinet. U hoorde dat ik graag had gezien dat het kabinet veel meer zou investeren in betaalbare woningen, in een gelijkere samenleving, in een eerlijke bijdrage van bedrijven, in het voorkomen van een enorme klimaatellende in de toekomst. Maar ook de keuzes die het kabinet maakt, maakt het niet allemaal waar. Dat reken ik het kabinet wel aan. Je kunt oppotten leidend laten zijn, je kunt de staatsschuld aflossen leidend laten zijn, en de investeringen in de samenleving secundair laten zijn, maar je kunt ook waarmaken wat je hebt beloofd. Ik vind dat het kabinet dat in het afgelopen jaar niet heeft gedaan. Er is 5,2 miljard op de plank blijven liggen. Ik vind dat het dat dit jaar wel zou moeten doen. En dat wordt nog een hele opgave, want ik hoorde de eerste extra uitgaven voor Defensie en Infrastructuur alweer aangekondigd worden, terwijl men het geld daar vorig jaar al niet uitgegeven heeft gekregen. Dus hoe geloofwaardig is dat? Ik heb de eerste koopkrachtbeloftes alweer gehoord, maar de btw is wel verhoogd, dus hoe geloofwaardig is dat? Ik vind dat het kabinet zich wel aan de afspraken uit de begrotingen heeft te houden, begrotingen die het kabinet heeft ingediend bij de Kamer en waarvoor het een meerderheid heeft gekregen.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Nijboer. Dan geef ik nu het woord aan de heer Bruins namens de ChristenUnie.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Voorzitter. Bij een Verantwoordingsdebat blikken we terug. Vandaag wil ik beginnen met iets verder terug te blikken dan 2018. Nu we op deze dag in het huis van de democratie dit debat in vrede en vrijheid mogen voeren, 75 jaar na D-Day, de beslissende dag in de bevrijding van West-Europa, voel ik diepe dankbaarheid en grote erkentelijkheid voor de bevrijdende inzet van zo veel jonge mensen, niet zelden met de dood tot gevolg. Kortom, het uitgestelde Verantwoordingsdebat is op deze 6de juni op de keper beschouwd vooral een dankbaarheidsdebat, al zal ik vandaag niet aan een elke kritisch punt in mijn bijdrage kunnen ontkomen.

Voordat ik daartoe kom een woord van dank aan de minister van Financiën en zijn medewerkers voor de grote stapel jaarverslagen en aan de Rekenkamer voor de grondige controle en de behartigenswaardige observaties en aanbevelingen. Het viel me opnieuw op dat veel indicatoren financieel en macro-economisch van aard zijn. Wel is er gelukkig sinds vorig jaar de Monitor Brede Welvaart van het CBS, met niet alleen aandacht voor het hier en nu, maar ook voor het elders en later. Maar door de nevengeschikte presentatie zou je zomaar de urgentie uit het oog kunnen verliezen dat we op een aantal vlakken van het hier en nu vooral zo goed scoren ten koste van dat elders en later. Earth Overshoot Day viel in 2018 niet op 31 december, maar op 1 augustus, en voor Nederland zelfs op 14 april. Dit ligt mede aan onze productie- en consumptiewijze. De ChristenUnie wil een samenleving én een overheid die zich inspant om te leven van de rente en niet ten koste van het kapitaal dat ons in bruikleen is gegeven. Ik verwacht van het kabinet krachtig optreden om onze ecologische voetafdruk te verkleinen en onze impact op elders en later in te dammen. Graag een reactie van de minister-president hierop.

Voorzitter. Ik zal stilstaan bij drie onderwerpen: modellen, meters maken en mensen. Bij modellen vanwege de spanning met de werkelijkheid, bij meters maken vanwege de spanning tussen onderhoud van het bestaande en aanleggen van het nieuwe, en bij mensen omdat het natuurlijk altijd om mensen moet draaien.

Eerst de modellen. De overheid en planbureaus gebruiken modellen om prognoses te maken, om te ramen, om te voorspellen. Dat gebeurt meestal met de meest actuele inzichten op basis van bewezen effecten. Goed beleid en gezonde overheidsfinanciën kunnen niet zonder modellen. Maar modellen hebben ook een minder prettige kant. Je kunt ze misbruiken. Ze zijn de gemakkelijkste manier om de werkelijkheid te vormen naar je eigen wensen. Een voorbeeld. Als revolverende fondsen al jarenlang bestaan, terwijl er ieder jaar weer nieuw geld in wordt gestopt, dan zijn het dus geen revolverende fondsen. Dan is het een verborgen subsidiepot. Een revolverend fonds kan als boekhoudtruc gebruikt worden om meer geld uit te kunnen geven, zonder dat dit volgens de modellen en regels vooraf geld kost. Niemand die na de opstart nog kijkt of het beoogde rendement binnen het fonds wel gehaald wordt. Mag ik ervan uitgaan dat de minister van Financiën als een bok op de haverkist zit en monitort hoe revolverend de revolverende fondsen die de diverse ministeries onder hun hoede hebben, werkelijk zijn? Laten we ons niet rijk rekenen als er geen rendement is te verwachten en van een olifant geen muis maken. Laten we een niet- revolverend fonds gewoon een subsidie noemen.

Dit voorbeeld is uit te breiden met vele andere voorbeelden. Denk aan hoe het jeugdbeleid is gedecentraliseerd of aan hoe met verouderde rekenmodellen geluidshinder te laag wordt berekend, terwijl er nieuwe en betere modellen zijn. Het is misschien een tikkeltje cynisch, maar zo kan je de modelmatige werkelijkheid naar je hand zetten. Dat willen we niet. Het gaat er niet om dat iets modelmatig acceptabel is. Het gaat erom dat beleid geaccepteerd wordt in de werkelijkheid.

Soms houdt de overheid vast aan een model terwijl we op onze klompen aanvoelen dat het niet zo werkt. Op dat moment vervangt het model de werkelijkheid. Dat is misschien nog wel gevaarlijker. Als een model de werkelijkheid vervangt en als er zo op wordt vertrouwd dat wij hier in de politiek er werkelijk in gaan geloven, creëren we een parallelle werkelijkheid en snappen mensen buiten deze zaal er echt niks meer van. Dan missen we de aansluiting. Zo voelt iedereen op zijn klompen aan dat meer investeren in wetenschap en innovatie dit land op lange termijn welvarend en concurrerend houdt. Maar als je als partij in een doorrekening meer wilt investeren in innovatie, word je afgestraft. De terugverdieneffecten zitten namelijk niet in die modellen. Volgens de modellen levert investeren in wetenschap niks op.

Zo voelt iedereen ook op zijn klompen aan dat de stimulering van elektrisch rijden wel heel erg over the top is geweest de afgelopen jaren en dat het alleen de zakelijke rijder in bizar dure auto's heeft geduwd. Toch wordt nog steeds vertrouwd op het model dat al jaar na jaar foute voorspellingen uitspuugt, terwijl gegevens over de werkelijke autoverkopen — de werkelijkheid dus — gewoon voor handen zijn om te gebruiken als input.

Zo voelt iedereen op zijn klompen aan dat het nog verder oppompen van heffingskortingen gericht op arbeidsparticipatie alleen modelmatig nog leidt tot meer banen. In werkelijkheid is de arbeidsmarkt overspannen en is de keuzevrijheid voor hoe je werk en zorg binnen je gezin wilt combineren al jaren verdwenen. De prikkel om als tweede verdiener te gaan werken is al jaren zo groot dat je het wel uit je hoofd laat om thuis te blijven. Het is een noodzaak geworden ten koste van keuzevrijheid en rechtvaardigheid.

Ik vraag aan de bewindspersonen hoe dit zich verhoudt tot de modelmatige werkelijkheid. Zomaar drie voorbeelden om te laten zien hoe ver de politiek van de samenleving af kan komen te staan door modelmatige spreadsheetpolitiek, als ze zich enkel door modellen laat regeren en denkt dat modellen de werkelijkheid zijn.

We hebben dit jaar opnieuw gezien hoe gevaarlijk het is om op basis van de ramingen, de beloften, de modellen, uitspraken te doen zoals: "bijna iedereen gaat erop vooruit". Nou moet gezegd dat uit de raming al gelijk duidelijk was dat er ook maar iets hoefde tegen te vallen in inflatie of loonontwikkeling of de raming kon de prullenbak in. Maar toch, op basis van de modelmatige uitkomst leek de middenklasse er na enkele decennia van schraalhans als keukenmeester eindelijk iets bij te krijgen. Vooralsnog valt de werkelijkheid voor velen in ons land nog niet mee. Het is natuurlijk nog steeds enigszins koffiedik kijken hoe dit zich in de loop van dit jaar verder gaat ontwikkelen, maar ik ben wel benieuwd naar een reflectie van de minister van Financiën hierop en op mijn cri de coeur over werkelijkheid en model.

Meters maken, aanleg en onderhoud. Onderhoud is niet sexy in de politiek. Politici willen aanleggen, nieuwe dingen maken. Onderhouden wat je voorganger heeft bedacht, daar hebben we het morgen wel over. Toch is het vreselijk belangrijk wat we hebben gehoord van de Algemene Rekenkamer, dat uitgesteld onderhoud in het hoofdvaarwegennet eind 2018 al 414 miljoen was, op een budget voor beheer en onderhoud van nog geen 300 miljoen. Er zijn niet alleen achterstanden maar ook financiële tekorten. Hoe gaat het kabinet dit oplossen? Wordt er zo nodig geld overgeheveld van aanleg naar onderhoud? Nu er toch aanleggeld met kasschuiven naar achteren gaat, gaat er dan ook alstublieft onderhoudsgeld naar voren? Ik neem in ieder geval aan dat het grote aantal stremmingen voor de binnenvaart voor het kabinet niet acceptabel is.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Ik wilde even terug naar die modelmatige werkelijkheid, want ik ben het daar helemaal mee eens. Ik vraag me af of de ChristenUnie hier ook in meegaat. Als dan blijkt dat die modelmatige werkelijkheid anders is dan we eerder dachten in een model, dan moeten we dat aanpassen en gelijk veranderen, zowel het model als de werkelijkheid voor mensen. Dan doel ik met name op die koopkracht, die nu tegenvalt voor de burgers. Er is wel een meevaller van 1,5 miljard in de Voorjaarsnota. Ik zie niets van een reparatie om die belofte van 1,6% extra koopkracht alsnog waar te maken, nu die modelmatige werkelijkheid niet gehaald wordt. Is de ChristenUnie bereid, even vooruitlopend op de Voorjaarsnota, om daarnaar te kijken, om dat aan te passen?

De heer Bruins (ChristenUnie):
Ik denk dat we een aantal dingen kunnen leren. Vooraf moet je dat soort beloftes niet doen. Zeker als je modellen, die zeker naar beste inzicht zijn gemaakt, zo dicht bij nul zitten dat het bij het minste of geringste kan omslaan naar iets anders, moet je dat soort beloftes niet doen. We weten ook dat er over hoe de koopkracht zich dit jaar ontwikkelt, veel te snel conclusies worden getrokken, ook weer op basis van modellen. Er moet nog heel veel gebeuren in dit jaar. Er moeten nog cao's afgesloten worden. We weten allerlei prijsontwikkelingen nog niet. Hoe de koopkracht zich dit jaar ontwikkelt weten we eigenlijk pas als wij als burgers allemaal onze belastingaangifte invullen, laten we zeggen voor 1 mei 2020.

Zowel vooraf als achteraf vertrouwen we te veel op modellen. Hier in deze Kamer zitten we ook vaak gevangen in die modelwerkelijkheid. Ik hoop dat we daar met z'n allen los van kunnen komen. En ik hoop ook, met de PVV, dat we straks kunnen terugkijken op een 2019 dat wel degelijk heeft voldaan aan de belofte dat mensen erop vooruit zouden gaan. Dat weten we op z'n vroegst aan het eind van dit jaar.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Maar dat maakt de mensen juist zo kritisch en zo cynisch, om met het CDA te spreken, over de politiek. In 2017 werd hoog van de toren geblazen: 1% en iedereen gaat het voelen. Maar het was 0,3 en de helft van Nederland ging er, achteraf gezien, op achteruit. Vorig jaar was het idem dito: 0,6 zouden we erop vooruitgaan, maar het blijkt 0,3 te zijn en een derde van Nederland gaat erop achteruit. Dit jaar dreigt weer hetzelfde te gebeuren. Als je ziet aankomen dat de inflatie niet 2,3 maar 2,9 is — dat wordt nu opnieuw voorspeld — dan kun je daar tussentijds op ingrijpen. De ChristenUnie en de andere coalitiepartijen weigeren om tussentijds lastenmaatregelen te nemen. En volgend jaar staan we hier weer. Dat is mijn twaalfde Verantwoordingsdebat. Elk jaar sta ik hier met "de beloofde koopkracht is niet gehaald". Dat maakt mensen cynisch.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Ik ben het eigenlijk geheel met de collega eens dat we van dit soort cijferfetisjisme af moeten. Ik heb ook mensen gesproken die wel een koopkrachtverbetering kregen die precies overeenkwam met wat het kabinet voorspelde: 0,3%. En dan zeiden ze "Wat, is 0,3% maar zo veel? Dat valt eigenlijk hartstikke tegen", terwijl dat wel precies met de voorspellingen overeenkwam. Het cijferfetisjisme waarmee dit land gerund wordt draagt bij aan het cynisme waarmee mensen naar de politiek kijken. Ik denk dat we het meer moeten hebben over de vraag welk land we willen zijn en hoe we het een stukje beter maken.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Dat bedoelde ik nu net niet. Ik bedoelde dat dit kabinet en de ChristenUnie tegen iedereen in Nederland hebben gezegd: "Jullie gaan dit jaar echt voelen dat het economisch beter gaat. Elke Nederlander gaat in de portemonnee voelen dat het economisch beter gaat. Zij hebben de crisis betaald, en nu gaan ze het voelen." Maar ze gaan niks voelen! Dan kunt u wel wegduiken achter cijferfetisjisme, maar ik wil dat mensen in hun portemonnee gaan voelen dat het economisch beter gaat. Niet alleen deze minister van Financiën en niet alleen de bedrijven, maar ook de burgers van dit land verdienen extra koopkracht. Mijn vraag aan de ChristenUnie is: gaat zij mee met het repareren daarvan in de Voorjaarsnota?

De heer Bruins (ChristenUnie):
Ik ben het geheel met de collega eens dat de mensen het moeten gaan voelen. Het kabinet neemt inderdaad juist maatregelen om de gewone werkende mensen, de middenklasse, er beter uit te laten komen. We kunnen nog geen conclusies trekken als we nog niet eens op de helft van het jaar zijn. Er gaat dit jaar nog een hoop gebeuren. Ik ben ervan overtuigd dat dit nog steeds kan, maar we moeten er echt voor zorgen dat we vooraf geen beloftes doen die we niet kunnen waarmaken. We moeten af van het cijferfetisjisme en ervoor zorgen dat de mensen gewoon hoop hebben op een betere toekomst.

De voorzitter:
Gaat u verder.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Voorzitter. De Jan van der Heijdenstraat — hier een paar kilometer vandaan — werd op 27 januari opgeschrikt door een grote gasexplosie. Drie woningen werden compleet de straat uit geblazen. Er vielen geen doden, maar wel tien gewonden. De oorzaak was een scheur van 12 centimeter in de gietijzeren gasleiding. Ook hier gaat het om onderhoud. We lazen vanochtend in de krant dat we nog 3.830 kilometer van dit soort gevaarlijke gasleidingen hebben. Ook hier is het verhaal: de uitvoering van de vervangingsopgave blijft achter bij wat nodig is. Wat gaat het kabinet hieraan doen?

Hetzelfde geldt voor ICT. De Algemene Rekenkamer en de heer Snels spraken hier al wijze woorden over. Het is pijnlijk dat zelfs onze zeer gekwalificeerde Algemene Rekenkamer geen grip kan krijgen op wat de overheid uitgeeft aan de instandhouding van ICT. Gebrek aan een gestandaardiseerde wijze van boekhouden lijkt hieraan ten grondslag te liggen. Kan de minister nu helder uitleggen waarom één generiek kader voor governance, risk en compliance volgens het kabinet geen oplossing zou zijn? En hoe staat het met de verkenning naar andere manieren om te borgen dat de verantwoording voor het onderhoud van ICT-systemen gestandaardiseerd wordt? Daar wordt in de kabinetsreactie naar verwezen. Gaan we in de volgende staat wél lezen dat hier concrete afspraken over zijn gemaakt?

Is het denkbaar dat niet-cruciale ICT-projecten tijdelijk in de ijskast gaan totdat het onderhoud van de bestaande systemen op orde is? Is het een mogelijkheid om de bevoegdheden van het BIT als ICT-waakhond uit te breiden naar onderzoeksvraagstukken van ICT-projecten, zo vraag ik de minister van Binnenlandse Zaken. Dan kan ook daarbij tijdig aan de bel worden getrokken.

Voorzitter. Tot slot: mensen. Want het gaat om mensen. Ik wil vandaag extra op personeel ingaan: de spanning tussen genoeg geld en te weinig mensen. De heer Nijboer noemde dit al. De Algemene Rekenkamer stelt vast dat waar dit kabinet besloot te investeren, het vaak niet lukt om het extra geld daadwerkelijk uit te geven. Waar besloten was geen extra geld uit te geven, ging de dienstverlening van het Rijk soms achteruit. De Rekenkamer roept het kabinet op strategisch personeelsbeleid te voeren en daar gaat het kabinet nauwelijks op in. Bij politie en Defensie is het zelfs zo dat de uitstroom ondanks al het extra geld groter is dan de instroom van nieuwe mensen. Ook dat noemde de heer Nijboer. Als je je realiseert over welke grote aantallen het gaat in de zorg, in het onderwijs en bij de Belastingdienst, dan zijn zorgen op hun plaats voor zorgbehoevenden die goede zorg verdienen, voor kinderen die goed onderwijs verdienen en voor burgers en bedrijven die goed gecontroleerde belastingaanslagen verdienen. Met de heer Nijboer ben ik benieuwd naar de reactie van de bewindslieden hierop. Hoe pakken zij deze handschoen van de Algemene Rekenkamer op?

Voorzitter. Op D-day wil ik eindigen met Defensie. De gereedheid van het Defensiemateriaal is nog altijd niet hersteld, ook al zijn er miljarden extra bijgekomen. De Rekenkamer waarschuwt hierbij voor een vicieuze cirkel. Er is te weinig onderhoudspersoneel en er zijn te weinig ingenieurs en inkopers, waardoor het herstel niet gerealiseerd kan worden. Tegelijkertijd zorgt de slechte staat waarin onze Defensie verkeert voor uitstroom van personeel. Zie hier de vicieuze cirkel waar de Rekenkamer voor waarschuwt. Hoe gaat het kabinet deze cirkel doorbreken? Daarbij helpt het natuurlijk niet als Defensie niet eens tot een acceptabele cao weet te komen met de bonden. Aan wie dat dan ook ligt, het is onverantwoord als deze situatie bij Defensie nog langer zo blijft voortduren.

De heer Stoffer (SGP):
Ik heb de hele bijdrage van meneer Bruins gehoord, een mooie bijdrage, waarin ik hem ook iets hoorde zeggen over het onderhoud van onze vaarwegen, waarbij ik ervan uitga dat dit ook geldt voor onze wegen. Nu meen ik dat hij de suggestie deed om geld voor de aanleg van nieuwe projecten over te hevelen naar onderhoud. Klopt dat en, als dat zo is, welke aanlegprojecten gaan we dan stoppen? Bijvoorbeeld knooppunt Hoevelaken of Kornwerderzand? Daar ben ik eigenlijk nieuwsgierig naar.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Als je een kasschuif doet, waarbij projecten naar achteren worden geschoven en later worden uitgevoerd omdat men het gewoon niet redt met aanbesteden en personeel, is mijn vraag of je dan ook niet een kasschuif naar voren kunt doen voor onderhoud. Dus ik wil geen projecten niet laten doorgaan, maar als ik zie dat er toch al geld later wordt uitgegeven, dan kun je je afvragen of je dat hoognodige onderhoud, bijvoorbeeld waar we zien dat die gietijzeren gasleidingen op knappen staan, niet naar voren kunt halen waar de onderhoudsopgave zo veel groter is en zo onderschat wordt, voordat je ook nog gaat denken aan aanleg van nog meer infrastructuur.

De heer Stoffer (SGP):
Als we dit doen, zouden we volgens mij uiteindelijk projecten moeten stoppen. Is meneer Bruins, los van die aanlegprojecten, dan ook in voor extra geld voor onderhoud?

De heer Bruins (ChristenUnie):
Ik zie nog niet dat er projecten gestopt zouden moeten worden wanneer een kasschuif de ene kant of de andere kant op gaat. Ik zie op dit moment dat we meer geld hebben dan dat we qua menskracht aan projecten kunnen starten. Dat is eigenlijk heel kwalijk. Aan geld geen gebrek bij dit kabinet — daar wees de heer Nijboer ook op — maar er zijn geen mensen om het uit te voeren. Dat is eigenlijk een veel groter probleem in Nederland. Waar zijn onze vakmensen? Die hebben we nodig om al dat geld dat we in deze hoogconjunctuur hebben, daadwerkelijk te kunnen uitgeven aan investeringen die goed zijn voor de samenleving, die goed zijn voor de publieke sector en die goed zijn voor de burgers in het land.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Bruins. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Raan namens de Partij voor de Dieren.

De heer Van Raan (PvdD):
Voorzitter, dank u wel. Eerst een compliment aan de heer Bruins voor de elegante manier waarop hij beschrijft dat het afgelopen moet zijn met het cijferfetisjisme. We delen die conclusie, maar hij wist nog even goed onder woorden te brengen waarom dat zo is.

Voorzitter. De president van de Algemene Rekenkamer, Arno Visser, was erg kritisch bij de aanbieding van het verantwoordingsonderzoek 2018. Hij zei: als we vijftien jaar geen geld hebben voor onderhoud, krijg je een keer de rekening gepresenteerd. De rekening voor die bezuinigingen komt nu. Volgens de heer Visser bieden verkeerde beslissingen uit het verleden een verklaring voor problemen waar we vandaag tegen aanlopen.

Voorzitter. Op dezelfde wijze zullen beslissingen die we vandaag maken een verklaring bieden voor zaken die in de toekomst verkeerd zullen gaan. Dat is ook precies wat de Monitor Brede Welvaart aangeeft. De Monitor Brede Welvaart, het dashboard dat ons vertelt hoe het nu gaat, hoe het later zal gaan en hoe het ergens anders gaat als gevolg van onze levensstijl, geeft aan dat het in het hier en nu, in materiële zin, en op de natuur na, over het algemeen goed gaat, maar dat het er later en elders niet houdbaar voor staat. Op het eerste gezicht mag dat wel zo lijken, maar wie de monitor voor later goed bestudeert, ziet dat de belangrijkste indicatoren, die al lang op groen hadden moeten staan, dat niet doen. Dat zijn met name de cumulatieve CO₂-uitstoot en de Living Planet Index. Dan zie je dat economische groei niet de oplossing is, maar inmiddels het probleem is geworden. Immers, de monitor stelt: "De meest recente ontwikkelingen betreffende de actuele brede welvaart zijn waarschijnlijk niet los te zien van de sterke economische groei van de laatste jaren." En verderop stelt de monitor: "De Nederlandse broeikasgasvoetafdruk is in 2018 toegenomen." De Nederlandse samenleving heeft ook een ander effect op de rest van de wereld, zoals gepresenteerd in de Monitor Brede Welvaart voor elders. Heel diplomatiek staat er in de monitor: "Nederland handelt relatief veel met arme landen, hetgeen leidt tot inkomsten aldaar." Dus hier vergroten we de voetafdruk en daar putten we de natuurlijke bronnen uit, met een doekje voor het bloeden in de vorm van enige economische groei.

Voorzitter. Economische groei is niet de oplossing, maar het probleem. Dat was de conclusie vorig jaar en dat is ook dit jaar weer de conclusie. Het is geen quiz, maar het is misschien toch wel aardig om te weten dat het laatste jaar dat de brede welvaart in evenwicht was, het moment dat onze welvaart van toen in evenwicht was met de welvaart elders en later, volgens het CBS 1960 was. Vanaf dat moment nam de welvaart voor ons hier nog wel toe, maar dat ging ten koste van de natuurlijke hulpbronnen op andere plekken.

Voorzitter. De Britse econome Kate Raworth, die op uitnodiging van de Partij voor de Dieren in 2018 naar de Kamer kwam, gaf ons allen een verhelderende les economie, schitterend in al zijn eenvoud. Een economie is bedoeld om mens en dier de noodzakelijke voorwaarden te geven om een goed leven te leiden, terwijl diezelfde economie de planetaire grenswaarden niet overschrijdt. Ze noemt dat de donuteconomie. De binnenste ring van die donut zijn de noodzakelijke sociale voorwaarden. De buitenste ring zijn de planetaire grenswaarden. Zowel de Monitor Brede Welvaart als Kate Raworth laten zien dat we de omslag van egocentraal naar ecocentraal denken moeten maken omdat onze aarde de menselijke activiteit anders niet kan dragen, en dat groei het probleem is.

Voorzitter. Met het voorgaande in gedachten dient de minister-president verantwoording af te leggen voor zijn klimaatbeleid, dat nog steeds niet leidt tot een naar rato beperking van de temperatuurstijging van 1,5˚C. Graag een reactie van de minister-president wanneer zijn klimaatbeleid dat uitzicht wel biedt en of hij inmiddels al het inzicht heeft dat het verschil tussen 1,5˚C en 2˚C aanzienlijk is. Daarbij hebben we volgens de minister-president 31 jaar de tijd voor onze klimaatmaatregelen. Ik vind het eerlijk gezegd stuitend dat een partij — de VVD — die beweert dat zij geen schulden naar toekomstige generaties wil doorschuiven, dit wanneer het gaat om klimaatmaatregelen juist wel doet. En een klimaatverandering als gevolg van een stijging van 2˚C is desastreus voor toekomstige generaties, omdat je van 2˚C bijna niet meer terug kan naar 3˚C. Het is ook heel erg logisch dat het met name de jongeren zijn die in actie komen.

Voorzitter. De minister-president dient ook verantwoording af te leggen voor de dieren, omdat de Nederlandse Staat enorm veel dierenleed toestaat. Wetgeving die de dieren zou moeten beschermen, kent ineens vele, vele uitzonderingen wanneer het gaat om dieren die worden gefokt, gebruikt en gedood voor vlees, eieren en zuivel. Als er in de veehouderij praktijken plaatsvinden die ondanks volledig tekortschietende wetten toch niet zijn toegestaan, wordt er niet of nauwelijks gehandhaafd. De pakkans is in de eerste plaats al nihil — de NVWA komt jaarlijks slechts bij 2% van de veebedrijven over de vloer — en als NVWA-inspecteurs daadwerkelijk praktijken waarnemen die wettelijk niet zijn toegestaan, wordt er niet gehandhaafd. Onlangs liet RTL Nieuws nog zien dat dit altijd aan de orde van de dag is. Sterker nog, teamleiders van de NVWA dragen inspecteurs zelfs op om minder overtredingen te rapporteren. Want dat is ook maar lastig naar het bedrijf toe!

Dieren in de Nederlandse industrie zijn rechteloos. Tien jaar geleden zei de minister-president — toen als fractievoorzitter — dat hij de manier waarop wij varkens stapelen ook mensonterend vond, en dat de Partij voor de Dieren altijd bij hem terecht kon om hierover te spreken. Vraag: kan de minister-president ons nu met droge ogen aankijken en beweren dat het structureel goed gaat in de vee-industrie? Graag een reactie.

Nu we het toch over landbouw hebben: de minister van Financiën dient ook verantwoording af te leggen voor de falende Europese inkomenssteun voor Nederlandse boeren. Hij zal dat ook graag doen, en ik zal u vertellen waarom. Hij heeft bij de Humboldtlezing in Berlijn op 7 mei gezegd dat de eenentwintigste eeuw verlangt dat we onze prioriteiten anders leggen. Dat betekent dat middelen dienen te worden vrijgemaakt door onder andere op de Europese landbouwsubsidies te bezuinigen.

Voorzitter. De minister van Financiën wordt op zijn wenken bediend. De Algemene Rekenkamer heeft aangetoond dat de inkomenssteun voor de Nederlandse boeren gefaald heeft. Een vijfde van de boeren verdient ondanks de steun minder dan het minimumloon en een derde van de boeren verdient inclusief de steun meer dan twee keer modaal. Welk gevolg denkt de minister van Financiën aan zijn eigen woorden te kunnen geven? Hij is als minister van Financiën immers verantwoordelijk voor de financiële keuzes van vandaag. En als hij nou echt vindt dat de Europese landbouwsubsidies niet geschikt zijn voor de eenentwintigste eeuw heeft hij een zware verantwoordelijkheid om daarnaar te handelen. Graag een antwoord.

In het verlengde — pikant — hiervan ook nog een vraag aan de minister-president. De Europese Commissie is erin geslaagd om een onwelgevallige studie over de negatieve gevolgen van het gemeenschappelijk landbouwbeleid en over de broeikasgasuitstoot van de landbouw ruim een halfjaar onder de pet te houden en deze zelfs over de Europese verkiezingen heen te tillen. Vond de premier dat ook niet onwenselijk? En is de premier bereid de Europese Commissie hierover ter verantwoording te roepen? Graag een reactie.

Voorzitter. De Monitor Brede Welvaart toont duidelijk aan dat we met onze beperkte horizon op het hier en nu de verkeerde beslissingen nemen, terwijl het wel anders kan. Voorbeelden van de kentering in de samenleving zijn er te over. Denk bijvoorbeeld aan de bewustwording over de impact van vliegen, of de onstuimige opmars van vleesvervangers. Of het grote succes binnen de overheid van de boodschap "carnivoor, geef het door", waarbij de vegetarische keuze standaard is. Drie weken geleden nog besloot het Amsterdamse gemeentebestuur daartoe. Of ander laaghangend fruit, zoals een eenvoudige aanpassing van de youngtimer regeling voor elektrische auto's die ingaat na vijf jaar in plaats van de gebruikelijke vijftien jaar.

Ik rond af. Europa had op 10 mei de grondstoffen die het voor het hele jaar 2019 ter beschikking had al opgebruikt. Dat was Europe Overshoot Day, de heer Bruins refereerde er ook al aan. En het vijfde IPCC-rapport over de klimaatcrisis en het IPBES over de biodiversiteitcrisis laten zien dat we getuige zijn van een grootschalige destructie van onze leefomgeving, in de illusie — de illusie — dat groei daarvoor een oplossing zou kunnen zijn. Hans Stegeman, hoofd onderzoek en investeringsstrategie van Triodos, verzuchtte onlangs niet voor niks: "Waren we maar een illusie armer, namelijk de illusie dat groei de oplossing is." Die illusie wordt wellicht nog het meest hard aangepakt als die grootschalige destructie van leefomgeving een misdrijf tegen de vrede wordt, vallend onder het Statuut van Rome. Hoe staat de minister tegenover een dergelijke gedachte?

Voorzitter. Zoals Churchill — en dan natuurlijk in het Engels — zei: "Verspil nooit een goede crisis". Maar dan moet je eerst wel erkennen dat het een crisis is en ook herkennen dat een crisis is. In het Verenigd Koninkrijk, Ierland en diverse steden wereldwijd werd inmiddels de klimaat- en biodiversiteitsnoodtoestand uitgeroepen. Gisteren deden we eenzelfde oproep aan de Kamer en vandaag zullen we daarvoor een motie indienen. Het is de erkenning van de toestand waarin de wereld zich bevindt. Het is de reden dat de Partij voor de Dieren de Klimaatwet 1.5 onlangs aankondigde en het is de erkenning van de noodzaak om onze ecologische voetafdruk te verkleinen.

Voorzitter, nog één alineaatje en dan rond ik af, maar ik zie ook een interruptie.

De voorzitter:
Was u bijna klaar?

De heer Van Raan (PvdD):
Dat zeg ik net: nog één alineaatje en dan ben ik klaar.

De voorzitter:
Dan zou ik dat maar eerst doen.

De heer Van Raan (PvdD):
Ja toch zeker? Dan doen we dat.

Voorzitter. Daarom steunen wij ook van harte de oproep van het Platform Duurzame en Solidaire Economie namens 31 organisaties, waaronder de FNV en de Raad van Kerken, om een onderzoek te laten doen hoe we de Nederlandse voetafdruk vóór 2030 minimaal kunnen halveren en daarbij geen heilige huisjes sparen. Zie het als het betalen van de achterstallige rekening om te voorkomen dat we de toekomstige rekening helemaal niet meer kunnen betalen. Graag een reactie van de minister-president. Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. De heer Alkaya.

De heer Alkaya (SP):
Het is wel belangrijk dat wij begrijpen wat de heer Van Raan precies bedoelt met een klimaatnoodtoestand. Want ik ben een van de jongste Kamerleden, dus ik vind het ook belangrijk natuurlijk dat we de problemen die met klimaatverandering te maken hebben snel aanpakken. Maar het is ook belangrijk dat we daarin de rechten van mensen respecteren en ook ervoor zorgen dat iedereen het kan betalen en dergelijke. Maar een noodtoestand kondig je juist af op het moment dat het noodzakelijk is dat je even die rechten niet respecteert, want dat is dan noodzakelijk voor de veiligheid bijvoorbeeld. Welke rechten van mensen wil de heer Van Raan dan tijdelijk even opzijschuiven om klimaatverandering aanpakken?

De heer Van Raan (PvdD):
Ik vind dat een goede vraag. We hebben natuurlijk net zoiets gehad bij de noodwet voor de brexit. Ik kan me nog wel herinneren dat we toen samen met de SP hebben opgetrokken. Artikel X gaf verregaande bevoegdheden als alles zou instorten en als de brexit onverhoopt tot noodmaatregelen zou leiden. We hebben toen samen opgetrokken, omdat we het niet juist vonden dat democratische grondbeginselen werden aangetast. Dat is hier ook het geval.

Het belang van het uitroepen van de noodtoestand in dit geval, of het nou over het klimaat gaat of over de biodiversiteitscrisis, is om duidelijk te maken dat we met z'n allen aanvoelen dat er iets anders aan de hand is dan een klimaatverandering. Dus het gaat er met name om een signaal af te geven. Noem het een symbolisch signaal, maar het is wel heel belangrijk — net zo goed als dat sommige mensen de vlag heel belangrijk vinden — dat we met z'n allen handelen alsof het een noodtoestand is, want er moet ingegrepen worden. Ook vandaag weer in dit debat, met alle respect voor alle inbrengen, krijgen we niet echt de indruk dat de wereld een heel groot probleem heeft. Ik hoor de minister-president nog in prachtig Engels op CNN zeggen dat er geen alternatief is en dat we nu moeten handelen. Als we het tegelijkertijd behandelen als een van de problemen die we ook moeten oplossen, dan gaan we er niet komen.

Ik weet niet of u daarbij was, maar gisteren ging het over de governance, over met welke regels we samen het klimaatakkoord gaan uitvoeren. Toen zei professor Rotmans ook iets geweldigs. Hij zei: dit is nou precies wat er gebeurt als je niet erkent dat het een crisis is. 20 of 30 jaar geleden had het heel goed gekund, een beetje polderen, maar die tijd hebben we niet meer. Het uitroepen van een noodtoestand, in dit geval over het klimaat en de biodiversiteitscrisis, is bedoeld om het signaal te geven dat er wat anders aan de hand is dan een gewoon probleem dat we moeten tackelen. We gaan geen democratische grondrechten afpakken; daar hoeft u zich geen zorgen over te maken. Ik hoop overigens wel dat u de motie steunt. Al meer dan 600 gemeentes en 13 landen hebben die klimaatnoodtoestand en die biodiversiteitsnoodtoestand ook uitgeroepen. We hebben daar ook vragen over ...

De voorzitter:
Ja, maar ...

De heer Van Raan (PvdD):
Ik wil de zorgen wegnemen van de heer Alkaya. We hebben daar vragen over gesteld.

De voorzitter:
Wat is het antwoord op de vraag?

De heer Van Raan (PvdD):
Dat komt nu. Dit was een aanloopje.

De voorzitter:
Een aanloopje?

De heer Van Raan (PvdD):
Nou, een aanloop dan.

De voorzitter:
Goed, het antwoord.

De heer Van Raan (PvdD):
Precies om die redenen hebben we vragen gesteld aan het ministerie van Economische Zaken. Wat gebeurt er nou precies als wij die economische noodtoestand zouden uitroepen? Wat gebeurt er als wij dat als Kamer overnemen? Ik zal u de antwoorden ook doen toekomen. De minister van Economische Zaken bevestigt dat het voornamelijk een signaalfunctie heeft, een hele belangrijke signaalfunctie, maar dat er vooralsnog geen grondrechten van burgers worden afgenomen. Ik ga natuurlijk niet over het antwoord van de minister!

De heer Alkaya (SP):
Dat is een heel lang antwoord, maar ik trek vooral de conclusie dat het symbolisch is en dat we er gelukkig net zo veel aandacht voor hebben dat mensen meegenomen worden en dat ze het kunnen betalen. Wij zijn hier volksvertegenwoordigers. Wij kunnen gewoon regels maken. We kunnen niet alleen symbolische maatregelen maar ook echte maatregelen nemen. Het is frustrerend dat wij een vrij rechts parlement hebben en dat we dus niet de fossiele industrie en de vervuilende industrie kunnen aanpakken.

De heer Van Raan (PvdD):
Dat kunnen we best.

De heer Alkaya (SP):
Ik weet niet of dit soort symbolische maatregelen gaan helpen, maar ik zie de motie tegemoet.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik wil hier wel op reageren, maar ik hoorde geen vraag.

De voorzitter:
Dat klopt. Het was gewoon een opmerking.

De heer Snels (GroenLinks):
Ik vraag het toch even voor de duidelijkheid, omdat de heer Van Raan een motie indient. Het is een retorisch frame. Daar kan ik iets in zien. Heeft het verder geen enkele juridische of bestuurlijke consequenties, of wat voor consequenties dan ook? Dat lijkt mij wel handig om te weten voor een eventuele beoordeling van de motie.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik zou bijna de vergelijking willen maken met de Klimaatwet, die GroenLinks heeft ingediend. Dat is inderdaad ook een symbolisch verhaal, en dat is dan een wet zonder enige tanden. Dit is een oproep om ons taalgebruik aan te passen, om ons te realiseren dat we echt in een crisis zitten en daar ook naar te handelen.

De heer Snels (GroenLinks):
Volgens mij is de Klimaatwet nou precies een teken dat we aan het handelen zijn om te voorkomen dat de klimaatcrisis uiteindelijk niet meer op te lossen is.

De voorzitter:
Oké. Maar dat debat is al geweest.

De heer Snels (GroenLinks):
Ik begrijp het antwoord van de heer Van Raan dus niet helemaal.

De heer Van Raan (PvdD):
Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Rooijen namens 50PLUS.

Meneer Van Rooijen, is dit uw laatste optreden vandaag? Ze komen allemaal naar de interruptiemicrofoon! Gaat uw gang.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Voorzitter, dank u wel. Ik had geen maidenspeech twee jaar geleden, omdat ik die lang geleden al had gehouden. Maar ik heb vandaag wel een afscheidsspeech. Hier ben ik weer. Dank voor uw hele mooie woorden.

Voorzitter. De boeken over 2018 zijn gesloten. De Nederlandse overheid is inclusief de belastingclaim — daar gaan we weer — van 400 miljard op het pensioenvermogen waarschijnlijk de rijkste overheid van het eurogebied. Ik wil de minister uiteraard feliciteren met dit resultaat, maar die complimenten geef ik vooral ook anderen, namelijk aan de burgers en de bedrijven in ons land. Zij hebben samen het overschot van bijna 12 miljard opgebracht. Sinds 2012 zijn de collectieve lasten gestegen met 3 procentpunt en dat staat gelijk aan 24 miljard euro hogere belastingen. Het overschot mag dan ook geen verbazing oproepen. Het zou verbazend zijn als het er niet was geweest.

De andere kant van de medaille van hogere lasten en oplopende overschotten is natuurlijk die al jarenlang tegenvallende koopkrachtontwikkeling. In 2017 viel het al zwaar tegen, in 2018 viel het weer zwaar tegen en ook dit jaar zien we zich hetzelfde patroon voltrekken. Zelfs het Centraal Planbureau is dit niet ontgaan. Het neemt de koopkrachtraming opnieuw onder de loep. Dat zegt wel wat hoor. "Dat valt gewoon tegen", zei Daniël van Vuuren, hoofd publieke financiën van het Centraal Planbureau recent tegen De Telegraaf. "De inflatie lijkt voor 2019 hoger uit te komen dan we eerder dachten. Daar gaan we opnieuw naar kijken in de volgende raming." Een paar maanden geleden werden onze kritische vragen over de koopkrachtcijfers voor dit jaar nog nonchalant beantwoord, maar nu gaan ze er toch opnieuw naar kijken.

Nu het kabinet een beetje sleutelt aan de AOW-leeftijd komt het Centraal Planbureau de gevestigde orde te hulp met spontane houdbaarheidsmiljarden. Hiermee maakt het Centraal Planbureau zichzelf wel kwetsbaar: houdbaarheid op commando van lopende onderhandelingen. Het lijkt wel het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC): wetenschap op bestelling. Ik geloof wel dat er op langere termijn meer financiële ruimte is, maar die kun je niet ineens te voorschijn toveren als het jou goed uitkomt. 50PLUS is ook altijd aan het rekenen en heeft recht op de laatste informatie. De verlaging van de AOW-leeftijd wordt veel beter financierbaar op langere termijn met een meevaller van 4 miljard. Dat willen wij van 50PLUS natuurlijk ook meteen weten. Het verhogen van de AOW-leeftijd was een politieke keuze. Het verlagen van de AOW-leeftijd is evenzeer een politieke keuze.

Voorzitter. Alles wijst erop dat er dit jaar niets wordt waargemaakt van de mooie koopkrachtvoorspellingen, niet voor werkenden, niet voor uitkeringsgerechtigden en weer niet voor gepensioneerden. Voor gepensioneerden was de tegenvaller in 2018 zelfs het dubbele van de teleurstelling van de gemiddelde burger. Maar dat deert het kabinet niet. Integendeel. Deze batterij van niet waargemaakte koopkrachtvoorspellingen was niet het begin en zal ook niet het einde zijn van de gifbeker voor gepensioneerden. Die gifbeker moet natuurlijk helemaal leeg, inclusief het einde van het pensioenstelsel zoals we dat 40 jaar hebben gekend. Het doet pijn om juist vandaag op mijn laatste Kamerdag daarover te spreken, één dag na het verschijnen van een voorlopig — let wel: voorlopig — pensioenakkoord.

Er zijn heel veel offers gebracht om het pensioenstelsel overeind te houden. Tien jaar lang is er geen indexatie geweest. Daardoor zijn de pensioenen de facto 20% lager geworden. Dat geldt voor iedereen, van gepensioneerden tot jonge werknemers. Deze gemiste indexatie voor jong en oud zal nooit meer worden ingehaald. Diverse fondsen die er relatief slecht voorstonden, hebben ook al eens moeten korten en als klap op de vuurpijl is zelfs de pensioenleeftijd verhoogd, maar het mocht allemaal niet baten. Niets maar dan ook niets helpt een kapitaalgedekt stelsel tegen de verschroeide aarde als gevolg van de risicovrije rente. Op basis van deze nationale rentecanard ligt er dus wel een pensioenakkoord, een akkoord waar de schraalheid vanaf straalt. Vandaag maken wij de laagste tienjaarsrente mee ooit in Nederland: min 0,05%. De Staat krijgt het cadeau. De zekerheid bij de pensioenen wordt afgeschaft, een zekerheid die er overigens nooit was. Gemakshalve gaat het kabinet eraan voorbij dat miljoenen mensen in een pensioenfonds deelnemen dat helemaal niet beschikt over buffers. Zij worstelen met een dekkingsgraad net boven of onder de 100%. Het is voor deze enorme groep gewoon kletskoek dat de kortingen van de baan zijn. Gevreesd moet worden dat bij veel grote pensioenfondsen, de grote vier met name, meteen moet worden gekort, nu, aan het eind van het jaar of eind volgend jaar, en ook als het nieuwe stelsel eenmaal is ingevoerd. Op dit moment is de dekkingsgraad van vier grote fondsen onder de 100% en dat betekent dat er bij die fondsen eind dit jaar en eind volgend jaar onvoorwaardelijk en definitief gekort moet worden. Ik noem met name de metaal aan het eind van het jaar. De twee metaalfondsen vertegenwoordigen 2 miljoen mensen, waarvan 1,5 miljoen werkend en slechts een 0,5 miljoen gepensioneerd. Zij vrezen een korting van wel 10%.

Voorzitter. De werkgevers zijn tevreden met dit akkoord. De premies blijven stabiel. Zij hoeven immers geen bijdrage meer te leveren aan de instandhouding van een vermogen van extra 25%, maar de premie moet wel kostendekkend worden. Dat wordt nog een loodzware en buitengewoon kwetsbare verbouwing. Bij een rekenrente van 1% moet een premie zo ongeveer worden verdubbeld of de opbouw, de opbouw voor de werkenden, moet worden gehalveerd. Dat gaat natuurlijk niet gebeuren en dat zou ook een ramp zijn voor de werkenden, maar zolang dat niet is opgelost, blijven werkenden overigens wel te weinig premie betalen ten opzichte van het pensioen dat ze opbouwen en dat wordt weer door de gepensioneerden opgebracht. Met dit pensioenakkoord blijft Nederland het land met het grootste pensioenvermogen en met de laagste rekenrente ter wereld. Dat het resultaat dus ook al heel schraal is, zal niemand moeten verbazen. Al met al zijn er meer minnen dan plussen te vinden in het conceptakkoord. De balans slaat voor 50PLUS negatief uit.

Het oplossen van de doorsneeproblematiek is wel een voornemen, maar de financiering is mij nog niet duidelijk. Ergens moet een bedrag van tussen de 60 en 100 miljard worden gevonden. Dat gaat in ieder geval ten koste van de dekkingsgraad met zeker 4%, met alle gevolgen van dien. Ik zou zeggen: geef eerst volstrekte duidelijkheid over de kosten en de dekking van die 60 tot 100 miljard alvorens tot invoering over te gaan. Het was zelfs beter geweest om eerst na te denken en pas te besluiten als je zeker weet wat de gevolgen zijn.

Dan is er nog een specifiek probleem met Europa. De vraag is of het akkoord nog past in de Europese regels die Nederland een uitzondering gaven en geven op de mededingingswetgeving voor onze pensioenen. Voor je het weet, los je een niet bestaand probleem met een geweldig ingewikkelde nieuwe opbouw op en haal je daarmee het paard van Troje binnen van een georganiseerde concurrentie tussen verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen.

Voorzitter. De rekenrente blijft in beton gegoten. Het is gewoon een geloofskwestie. Wat doet dan de commissie-Dijsselbloem eigenlijk nog? Als er gisteren in het akkoord al is afgesproken dat de premie kostendekkend moet zijn, vloeit de rente voor de premie toch gewoon voort uit de korte en de lange rente? Wat gebeurt er met de lange rente voor de pensioenfondsen? Wordt die nu eindelijk gelijkgeschakeld met de verzekeraars of krijgen we helemaal niets van die commissie voor een duur betaald advies?

Voorzitter. Het zal mij verbazen als de FNV-leden in de komende weken in meerderheid zomaar voor dit akkoord gaan stemmen. Stel dat er in het nieuwe stelsel, net als in de afgelopen tien jaar, een rendement wordt gemaakt van bijvoorbeeld 6%, dan duurt het tien jaar voordat die 6% rendement ook tot uitdrukking komt in een verhoging van de pensioenen. Het gaat namelijk heel langzaam. Die systematiek is overigens op zichzelf niet zo slecht gekozen, want als die de afgelopen tien jaar had bestaan, dan zouden de pensioenen op basis van het werkelijke rendement van de laatste tien jaar, elk jaar 7%, al héél fors verhoogd zijn. Maar als we er pas mee beginnen na tien relatief goede beursjaren, dan is zo'n positieve uitkomst voor de toekomst nog ver weg en ook heel onzeker. Ik zou zeggen: vakbondsleden, tel je knopen; nog steeds kortingen en geen indexatie, met name vanwege die 60 miljardclaim. En de AOW-leeftijd voor jongeren gaat in de nieuwe voorstellen ook nog steeds naar bijna 70 jaar en dat vinden wij geen wenkend perspectief.

Voorzitter. Niet alleen de overheid moet zich voorbereiden op slechte tijden; ook de burger moet daartoe in staat gesteld worden. De koopkracht in het algemeen is geen wapenfeit van dit kabinet. De lastendruk is wel een wapenfeit, maar dan juist omdat deze zo hard is gestegen. Het conceptpensioenakkoord borduurt voort op de extreme, risicomijdende rentevisie die in Nederland heeft postgevat, maar die uitsluitend zo streng wordt toegepast als het om pensioenen gaat: een rekenrente van 1%. Klimaatinvesteringen kennen een maatschappelijke discontovoet van 3%. Even goed luisteren allemaal! Pensioenen 1%. Klimaat 3%. Vermogensbelasting in box 3: 5,5%. De pensioenpremies voor jongeren worden berekend met een percentage van 2,8% en volgens Kapitaal in de 21ste eeuw van de Franse econoom Thomas Piketty zijn al deze rekenrentes een grove onderschatting van het werkelijke rendement op kapitaal.

Voorzitter, ik ben bijna aan het slot. De Belastingdienst. In het financieel jaarverslag over 2018 is bijzonder weinig gesproken over de overheidsinstantie die al deze mooie cijfers voor 2018 mogelijk maakt: de Belastingdienst, vijf jaar geleden nog de beste overheidsdienst, met hoog internationaal aanzien. Maar onder Rutte I, II en III is deze kurk waar alles op drijft zijn roemruchte reputatie kwijtgeraakt. Daar houd ik Rutte verantwoordelijk voor. Dit had al jarenlang chefsache moeten zijn. Het toenemend aantal onvolkomenheden die de Rekenkamer over 2018 heeft gesignaleerd, is voor de dienst in combinatie met de door de staatssecretaris gevraagde beleidsvakantie natuurlijk de zoveelste vernedering.

Voorzitter, u sloeg bij het voorlezen van mijn afscheidsbrief een passage over en laat het nu aan mij over om het hier te zeggen: de staatssecretaris plakte op 28 mei een brief op de deur van de Belastingdienst "wegens verbouwing gesloten, betalen kan nog wel". Hoe heeft het zover kunnen komen? Ik blijf dit dossier natuurlijk intensief volgen, dat kan ik u verzekeren.

Ten slotte Defensie. Een paar regels, voorzitter. Het is vandaag de herdenking van D-Day, door anderen ook al genoemd, 75 jaar geleden. Onze bevrijders komen op bezoek, maar ons huidige Defensiepersoneel moet het nog steeds doen zonder fatsoenlijke cao. Deze patstelling moet nu echt doorbroken worden. Zij verdienen maximale waardering. Dat het kabinet in de Voorjaarsnota onze NAVO-bondgenoten geprobeerd heeft af te schepen met een fooi van slechts 160 miljoen structureel is een belediging die wij vandaag kunnen rechtzetten. 50PLUS stelt dan ook voor om de RVU-boete voor Defensie af te schaffen, waardoor er 150 tot 175 miljoen vrijvalt voor onze krijgsmacht. Ik zal daarover in tweede termijn een motie indienen.

Voorzitter, dank u wel voor uw clementie en excuus voor de overschrijding.

De voorzitter:
Het is dat dit uw laatste dag is. Maar ik had beloofd om uw tekst niet voor te lezen, zodat u het zelf kon doen. Dan geef ik het woord aan de heer Bruins.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Ik gun mijzelf graag de eer en het genoegen om bij de afscheidsspeech van de zeer gewaardeerde collega Van Rooijen een interruptie te plegen. Ik wilde hem vragen of hij de komende vierenhalf uur zou willen gebruiken ...

De voorzitter:
Nee!

De heer Bruins (ChristenUnie):
Sorry, u gaat over de timing, voorzitter. Laat ik dan de vraag stellen. Hoe had meneer Van Rooijen een pensioendeal willen sluiten als hij eerst die 60 tot 100 miljard euro zoekt die nodig is om te compenseren voor het afschaffen van de doorsneesystematiek veertigers, vijftigers, wetende dat er zo ontzettend veel pensioenfondsen zijn die allemaal verschillende karakteristieken hebben, waarvan sommige al wel met een doorsnee werken en andere niet? Dat moet toch eerst per pensioenfonds worden uitonderhandeld, en daarin hebben dan toch juist de werkgevers en de werknemers sámen een verantwoordelijkheid en niet het kabinet?

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Dank voor de vraag, want die geeft mij de kans om dat toch toe te lichten. De kern van mijn betoog was ... U spreekt over het eind van de puzzel. De fondsen moeten kijken hoe dat eventueel kan. Mijn betoog, ons betoog is dit. Men had niet eerst een besluit moeten nemen over het afschaffen van de doorsneepremie, wat 60 tot misschien wel 100 miljard gaat kosten, om dan nu te zeggen: dat besluit hebben we genomen, we gooien dat over het hek bij de pensioenfondsen en die moeten het verder maar uitzoeken. Uit de brief van gisteren blijkt ook dat dat nog deksels moeilijk wordt.

Er komt een stuurgroep die dat allemaal moet uitzoeken en als ze er niet uitkomen, legt dat zelfs een claim op het eventueel mislukken van de eindafspraak, want alles is aan elkaar gekoppeld, AOW en pensioenstelsel. Mijn stelling was en is: had van tevoren gekeken hoe je de problematiek van die 60 miljardclaim oplost voor de werkenden, jong en oud, en ga het pas doen als je zeker weet dat je die oplossing hebt en dat je de gevolgen daarvan verantwoord ergens kunt neerleggen waar dat op verantwoorde wijze kan.

Nu is dat besluit genomen, niet door de pensioenfondsen, want het is een politiek besluit, en de pensioenfondsen zitten met de gebakken peren. Er zijn fondsen, met name de zwakkere broeders, de grote fondsen, bijvoorbeeld de metaal, die zeggen: wij kunnen dat gewoon niet betalen, dat gaat ons 6 miljard extra kosten met een lagere dekkingsgraad en dergelijke. De werkenden onder elkaar hebben dit probleem op te lossen. De gepensioneerden hebben 40 jaar, zeker in het verleden meestal bij dezelfde werkgever, uiteindelijk de correcte premie betaald over die hele 40 jaar. Dan gaat het niet aan om straks die 60 miljard bij de pensioenfondsen neer te leggen, waarvan de gepensioneerden het grootste deel moeten dragen en betalen. Ze zullen het ook moeten dragen, omdat ze het onmiddellijk in de portemonnee gaan voelen.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Van Rooijen. Dan geef ik nu het woord aan de heer Stoffer namens de SGP.

De heer Stoffer (SGP):
Voorzitter. Ik iets geleerd vandaag voorzitter, namelijk dat ik dit ding, het spreekgestoelte, zelf naar beneden kan zetten. Dat is heel fijn.

De voorzitter:
Ja, heel knap.

De heer Stoffer (SGP):
Omhoog hoeft hij bij mij meestal niet.

Voorzitter. We zijn op weg naar Pinksteren, het feest van de Heilige Geest. Voor veel mensen spreekt dat minder tot de verbeelding dan kerst en Pasen, maar voor een christen is de cyclus niet compleet zonder Pinksteren. Volgens mij zit daar de parallel met het debat van vandaag. Want het Verantwoordingsdebat spreekt wellicht ook voor veel mensen minder tot de verbeelding dan Prinsjesdag, de Algemene Politieke Beschouwingen en de Algemene Financiële Beschouwingen, maar voor een politicus is de cyclus niet compleet zonder Verantwoordingsdag. Vandaar dat het heel mooi is dat we hier vandaag toch staan.

Het gaat goed met Nederland. Dat heb ik al van meerderen gehoord en we zien het ook om ons heen, maar er is ook een hele hoop dat minder gaat als ik vandaag zo luister. Maar toch. Als je kijkt, zie je dat het goed gaat met Nederland. De economie groeit, in 2018 nog met 2,7%, de investeringen en de consumptie van huishoudens nemen toe en de werkloosheid is het afgelopen jaar gedaald tot 3,8%. Het gaat wat dat betreft in cijfers goed met Nederland.

De vraag is of het ook goed gaat met alle Nederlanders. Ik spreek veel mensen, echt heel veel mensen, die het in materieel opzicht heel goed hebben. Gelukkig wel. Er zijn echt heel veel Nederlanders die zich goed kunnen redden, maar is ook een groep Nederlanders met wie het minder goed gaat en daar moeten we de ogen niet voor sluiten. Het zijn mensen die het gevoel hebben dat ze zelfs in deze economisch goede tijden achteruit boeren.

In mijn bijdrage van twee weken geleden had ik nog iets staan over de gepensioneerden, maar daar lijkt toch echt wel iets de goede kant op te gaan. Tegelijkertijd zie je daar ook de keerzijde van de medaille, want zzp'ers, die tot nu toe het vooruitzicht hadden dat ze geen verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering hoefden af te sluiten, zien dat nu op zich afkomen. Zo zie je maar: wat voor de een goed is, valt voor de ander misschien weer minder goed uit. Dan hebben we het ook over de studenten, die een dreigende studieschuld op zich af zien komen, woningzoekenden, die als ze al een woning vinden die toch wel megaduur vinden, of eenverdieners en alleenstaanden, die nog steeds worden gestraft door hoge belastingen om daarmee de emancipatieagenda van het kabinet erdoorheen te krijgen. We hebben het over de ondernemer en de huishoudens die de rekening van het klimaatakkoord op zich af zien komen — hoe hoog die precies is, moeten we met elkaar natuurlijk nog vast gaan stellen en volgens mij moeten we dat zo snel mogelijk doen — en bijvoorbeeld ook over de politie, waar grote personeelsproblemen zijn met als gevolg dat we nog steeds niet meer, maar minder blauw op straat hebben.

Als ik zo mijn oor te luister leg in de samenleving, is er bepaald niet bij iedereen het gevoel dat het goed gaat met de de Nederlander. Ik zou natuurlijk kunnen blijven hangen in dit soort sentimenten, maar dat past niet bij de SGP en dat past ook niet bij mij. Wij zijn een partij die al ruim 100 jaar probeert om een positief steentje bij te dragen aan de Nederlandse samenleving en daarom wil ik ook nu een paar concrete punten bij de kop pakken. Dat begint met financiële degelijkheid, want daar hechten wij al ruim 100 jaar aan en dat blijven we ook in de toekomst doen. Doordat de overheidsschuld het afgelopen jaar gedaald is, is de kans op fluctuaties in de economie gewoon minder groot dan die een jaar geleden was, maar we moeten ook constateren dat we nog steeds niet op het punt zijn van voor de afgelopen crisis. Wat de SGP betreft wordt de schuldquote daarom nog gewoon verder afgebouwd. We moeten het dak repareren als de zon schijnt. Een degelijke financiële huishouding is en blijft van cruciaal belang.

Het feit dat het aantal onvolkomenheden vorig jaar is gestegen, baart de SGP dan ook zorgen. De Rekenkamer waarschuwt zelfs dat daardoor de rechtmatigheid van de uitgaven in het geding kan komen. Mijn vraag aan de minister van Financiën is hoe hij voorkomt dat dat in de toekomst misschien ook werkelijkheid gaat worden. Hoe blijft die rechtmatigheid toch wel een feit?

Dan de investering in Defensie. Als defensiepartij is de SGP blij dat er in 2018 fors geld bij is gekomen en dat het percentage van het bruto binnenlands product dat aan Defensie wordt uitgegeven, gestegen is naar 1,26%. Dat is positief. Maar dat betekent wel — u voelt hem al aankomen — dat we nog steeds onder die NAVO-norm zitten en dat we daarmee naar de toekomst toe echt nog een weg te gaan hebben.

Bij de investering in Defensie moet er ook nog wel wat gebeuren. Meerdere woordvoerders hebben al gezegd dat er sprake is van onderbesteding. Er worden daar allerlei argumenten voor aangedragen, zoals het feit dat de daadwerkelijke uitgaven aan investeringen in de toekomst liggen. Dat is ook gewoon zo, maar volgens mij is dat op dit moment wel een deel van het verhaal. Ik ben heel benieuwd wat de bespiegeling van de minister van Financiën daarop is.

De SGP is ook blij dat het kabinet, net als de Rekenkamer, de waarde ziet van het begrotingsfonds voor Defensie. Dat fonds geeft meer inzicht in de aanschaf- en exploitatiekosten van wapensystemen op de langere termijn, en vooral ook inzicht in de doelmatigheid ervan. En ook zijn de investeringen in materieel, IT en vastgoed beter en meerjarig te plannen en te beheren. Maar de Rekenkamer is ook kritisch, en dan is de SGP dat ook. Want een begrotingsfonds geeft niet per definitie voldoende inzicht in de totale uitgaven aan materieel over de hele levensduur. En de Kamer moet wel goed geïnformeerd blijven. Ik wil de minister nadrukkelijk vragen om deze feedback ook mee te nemen in de uiteindelijke vormgeving van het fonds.

Voorzitter. Zoals ik aan het begin van mijn bijdrage al zei: het gaat goed met Nederland. Maar ik wil daar nog wel een belangrijke kanttekening bij maken. In de Monitor Brede Welvaart zie ik namelijk een aantal verontrustende punten. Zo scoort Nederland slecht op het thema milieu en grondstoffen. Dat komt onder andere door onze import van metalen en fossiele energiedragers uit ontwikkelingslanden. Wat ons betreft kan het niet zo zijn dat onze welvaart ten koste gaat van kwetsbare mensen in andere landen. Ik wil het kabinet dan ook oproepen om de gevolgen van ons handelen voor ontwikkelingslanden volwaardig mee te nemen, bijvoorbeeld bij de uitwerking en uitvoering van het klimaatakkoord. We hebben het vaak over een goede toekomst voor de toekomstige generatie, maar laten we er alsjeblieft voor zorgen dat dat niet ten koste gaat van anderen.

Ik kom op het onderhoud van onze vaarwegen, onze rivieren en kanalen. En ik betrek daar ook de wegen maar gelijk bij. We waren laatst met de commissie voor IenW op bezoek bij Rijkswaterstaat. Een heel aantal medewerkers heeft ons daar met trots en passie laten zien hoe men dat onderhoud van wegen, vaarwegen, bruggen en sluizen daar vormgeeft. Een professionele organisatie: dat was helder. Maar zo'n professionele organisatie moet ook een bijbehorend budget hebben. En we merken wel dat daar de schoen begint te wringen. De Algemene Rekenkamer laat zien dat het ministerie van IenW onvoldoende inzicht geeft in de onderhoudstekorten en de bereikbaarheidsproblemen als gevolg van storingen, maar ook dat Rijkswaterstaat onvoldoende budget heeft om het beheer en onderhoud van bruggen en sluizen goed uit te voeren. Het volume uitgesteld en achterstallig onderhoud loopt jaar in, jaar uit verder op; dat is eerder al benoemd.

In de praktijk is dat helaas merkbaar. Het aantal stremmingen voor de binnenvaart, maar ook het aantal files op wegen neemt als gevolg van storingen toe. Zonder extra budgetten neemt dat in de toekomst wellicht alleen maar verder toe. Wat ons betreft is dat niet goed. Dat is niet goed voor de doorstroming, het is niet goed voor onze economie, maar het geeft ook gewoon een hele hoop chagrijn. Wat mij betreft gaat de minister ervoor zorgen dat er voldoende geld komt om die basale taken van beheer en onderhoud op een goede manier uit te voeren. Daarbij gaat het misschien niet alleen om voldoende geld, maar ook om voldoende mensen en middelen, wat je uiteraard uiteindelijk uitdrukt in financiën. Wat ons betreft moet het uitvoeren van die basale taken niet ten koste gaan van de aanleg van nieuwe infra, want zo'n knooppunt Hoevelaken of zo'n sluis bij Kornwerderzand wordt volgens mij niet goedkoper als je aan de achterkant dat geld daar weghaalt.

Voorzitter. Mijn laatste punt: de energietransitie. Ik weet niet of ik daarmee door mag gaan of dat ik even ...?

De voorzitter:
Ik weet niet hoelang u nog nodig heeft?

De heer Stoffer (SGP):
Nu ja ...

De voorzitter:
Dan ga ik naar de heer Snels.

De heer Snels (GroenLinks):
Dank u wel, voorzitter. Ik ken de SGP als een partij die financieel zeer degelijk is. De staatsschuld moet nog verder naar beneden volgens de heer Stoffer. Maar als ik even heel snel geteld heb, moet er een miljard of 6, 7 bij voor defensie, moet er nog 1 of 2 miljard bij voor lastenverlichting alleenstaanden en alleenverdieners en moet er nog extra geld bij voor infrastructuur. Ik ben wel benieuwd hoe de SGP dacht dit te willen financieren.

De heer Stoffer (SGP):
Dat is een hele goede vraag, voorzitter.

De voorzitter:
Nu het antwoord.

De heer Stoffer (SGP):
Dat dacht ik ook, maar ik gaf mezelf natuurlijk even tijd om erover na te denken. U bent zo streng voor mij!

Ik denk dat dit niet per definitie het moment is om daar tot in detail op in te gaan. Ik hoor graag eerst wat er vanuit het kabinet komt. Als wij straks spreken over de begroting 2020, zal ik u net als vorig jaar verrassen met hoe wij dat denken te financieren. Ik hoor dat D66 ook met een interruptie wil komen.

De voorzitter:
Nee, niet uitlokken. Gaat u verder.

De heer Stoffer (SGP):
Tot zover mijn antwoord, voorzitter.

De voorzitter:
Zo kan het ook. De heer Slootweg.

De heer Slootweg (CDA):
Toch vind ik dat net even iets te goedkoop. Ik begrijp echt wel dat we moeten kijken of we de overheidsfinanciën nog beter op orde kunnen krijgen. Maar op het moment dat je vervolgens met zo'n waslijst komt, vind ik het wel fair om een richting aan te geven: waar zoek je het dan in? We moeten hier een debat houden waarin dat evenwicht gevonden wordt.

De heer Stoffer (SGP):
Meneer Slootweg zegt dat mijn punt te goedkoop is. Volgens mij is het duur. Maar ik heb niet het gevoel dat ik met een enorme waslijst kom. Wat Defensie betreft: het is helder dat dit iets moet zijn wat naar de toekomst toe gaat. Er staat nu een budget en daar moet straks wat bij. We zullen op een aantal posten teruggaan. U kent de SGP wat dat betreft als een financieel degelijke partij. Als dat dadelijk zijn beslag krijgt, zullen we, net zoals we dat in het verleden telkens hebben gedaan, ook vorig jaar bij de begroting, echt een aantal zaken aanwijzen waar het wat ons betreft een tandje terug moet. Maar ik denk dat dit reële zaken zijn: Defensie en de infrastructuur. We kunnen het achteruit laten hollen, maar als we dat doen, gaat straks de kost voor de baat uit. Dat gaat ons uiteindelijk meer geld kosten.

De heer Slootweg (CDA):
De zorg die de heer Stoffer uit over Defensie en infrastructuur is volgens mij door heel veel partijen hier geuit. Maar tegelijkertijd moet Defensie naar 2%. Uw fractievoorzitter komt regelmatig aan met "wij willen dat daar meer geld naartoe gaat". Dan vind ik het moeilijk te begrijpen als je je inleiding begint met "nou, nou, nou, minister van Financiën, bent u niet een beetje te ruim; moet er niet nog een tandje bij?" Dan moet je wel richting aangeven: waar wil je dat dan zoeken? Dat vind ik wel zo evenwichtig in een debat. Dat mis ik nu. Enerzijds worden er wel verlanglijstjes neergelegd, maar anderzijds wordt niet aangegeven — dat hoeft niet tot achter de komma nauwkeurig — waar u dat dan vandaan wil halen.

De heer Stoffer (SGP):
Volgens mij heb ik de minister van Financiën een compliment gemaakt voor het feit dat ook dit jaar de staatsschuld weer een stukje teruggeboerd is. Ik ga ervan uit dat dat beleid gewoon doorgezet wordt de komende jaren. Volgens mij zien we het vanzelf een stukje teruggaan. Dat ik hier een aantal zaken adresseer die wij ieder jaar adresseren, is helder. Over Defensie zijn wij altijd helder geweest. Als u ons verkiezingsprogramma heeft gezien de afgelopen keer, heeft u kunnen zien dat wij dat keurig hebben gedekt. Infrastructuur is nu een nieuw vraagstuk. Het gaat volgens mij niet om enorme bedragen. Ik kan prachtig zeggen: weet je, we hevelen dat over vanuit aanlegprojecten. Maar ik vind dat te gemakkelijk. Allerlei toezeggingen en politieke wensen liggen namelijk vast. Volgens mij heb je het hele land op tilt als je daar wat weg gaat halen.

Sterker nog, er ligt nog een heel aantal wensen voor projecten die ook nog niet gedekt zijn. Die staan ook in het regeerakkoord. Ik vind dat dus te makkelijk, maar ik ben het met u eens dat de dekking erbij moet als we straks helder hebben over hoeveel we het hebben. U kunt ervan op aan dat wij, als dat straks nodig is, ook nadrukkelijk daarover zullen meedenken. Ik ben het er helemaal mee eens dat we er met open eindjes niet komen, maar ik werp verre van mij dat ik nu met een enorme waslijst aan wensen kom. Het zijn twee logische punten, waar we volgens mij altijd het een en ander over gezegd hebben. Het onderhoud is inderdaad een nieuw punt, maar dan hebben we het niet over gigantische posten.

De voorzitter:
Tot slot.

De heer Slootweg (CDA):
Ik heb de taal der tongen van de heer Stoffer dan niet helemaal begrepen. Ik had niet begrepen dat daar een compliment in zat, want ik voelde dat toch echt wel als een zekere kritiek. Laat ik het zo zeggen: de Geest van Pinksteren is, denk ik, dan nog niet helemaal over mij heen gekomen.

De heer Stoffer (SGP):
Kijk, dan hebben we dat helder. Wat ik over de degelijkheid van deze minister zei, was namelijk echt als een compliment bedoeld.

Zal ik mijn punt afmaken, voorzitter?

De voorzitter:
Goed voorstel.

De heer Stoffer (SGP):
Ik heb nog één punt, en daar zit nog een beetje geld in. Wat dat betreft kan dat misschien ook helpen. Nou, niet helemaal, hoor.

De energietransitie baart ons ook zorgen, en dan met name de kosten daarvan. De komende jaren zal die steeds meer geld gaan kosten. Een goede verantwoording van publieke middelen die daarnaartoe gaan, is daarom cruciaal. Ook bij de ontvangsten en uitgaven voor duurzame energie heeft de Rekenkamer een aantal kritische kanttekeningen geplaatst. Via de opslag op de energierekening wordt geld opgehaald voor de SDE+, maar voor die SDE+ ligt er inmiddels wel 2,5 miljard op de planken. Ik zou niet willen voorstellen om dat te gebruiken voor de kosten die we zojuist hebben genoemd, maar dit geld ligt er wel vanwege die onderuitputting.

Mijn punt is dat de consumenten daar op dit moment wel belasting voor betalen en dat het daarbij ook onduidelijk is wat de daadwerkelijke verdeling van de lasten is tussen huishoudens en bedrijven. Daar komt bij dat er nog gewerkt gaat worden aan een verbreding van de SDE+-regeling, waardoor we die relatie met de opslag op de energierekening steeds losser maken. Ik denk dat de energietransitie de komende jaren ook gewoon meer gaat kosten. Ik maak mij daar wel zorgen over. Ik vraag de minister daarom om werk te maken van een betere verantwoording van die belastingopbrengsten, gekoppeld aan de besteding van de middelen voor de energietransitie.

Voorzitter. Zo kom ik op mijn laatste punt. Ik heb nog gezocht naar een mooi pinkstergedicht om mee af te sluiten, maar alles wat ik vond was enorm lang en ik heb nog maar acht seconden. Ik wens eenieder dus de Geest van Pinksteren toe, en daar laat ik het bij. Dank u wel.

De voorzitter:
De heer Snels heeft nog een korte vraag.

De heer Snels (GroenLinks):
Een korte vraag ter verheldering. Zegt de heer Stoffer nu dat hij de onderuitputting bij de SDE+-regeling, de regeling voor duurzame energie, zou willen gebruiken voor andere uitgaven? Begrijp ik dat goed?

De heer Stoffer (SGP):
Nee, nee, nee, nee. Neenee, dan heeft u mij verkeerd begrepen. Ik heb juist geprobeerd te zeggen dat we dat niet moeten doen. De enige zorg die ik heb, is dat dat geld nu op de plank ligt, terwijl we huishouders daar op dit moment natuurlijk wel voor belast hebben. Ik zou liever zien dat dat parallel loopt, maar mijn voorstel is zeker niet om dat ergens anders voor aan te wenden.

De heer Snels (GroenLinks):
Er is toch een zeker parallellie met wat er overblijft aan infrastructuur. Die projecten moeten uiteindelijk worden gerealiseerd. Het lijkt mij dus eigenlijk volstrekt logisch dat dat doorgeschoven wordt in de tijd. Ik hoop dat de heer Stoffer dat toch met mij eens is.

De heer Stoffer (SGP):
Daar ben ik het zeker mee eens, maar we hebben hier geen meerjarig fonds en dergelijke. Ik zou dus graag zien dat we dat dadelijk uiteindelijk goed met elkaar in evenwicht brengen. Maar over de constatering dat dit er nu ligt, zullen we het denk ik wel eens zijn.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Stoffer. Ik geef tot slot het woord aan de heer Azarkan namens DENK.

De heer Azarkan (DENK):
Dank, voorzitter. Er is al veel gezegd. Ik zal vandaag de afsluiting doen. Terugkijken is altijd minder interessant dan vooruitkijken. Het hier en nu, en de waan van de dag vullen vaak de Kameragenda. Elke dag zijn we daar weer getuige van bij de regeling van werkzaamheden, waar we over elkaar heen buitelen om maar via de zoveelste debataanvraag te scoren bij de kiezers. Toch is terugkijken een belangrijk onderdeel van de parlementaire controletaak van de Kamer.

De Algemene Rekenkamer, vandaag ook aanwezig, helpt ons hier enorm bij. Dank aan de Algemene Rekenkamer voor het goede werk. We kunnen als samenleving trots zijn op dit instituut. Als ik aan 2018 denk, denk ik echter niet direct aan de rechtmatigheid van 99% van de rijksuitgaven. Ik denk ook niet meteen aan UWV, de politie en het basisonderwijs, die extra middelen hebben gekregen zonder veel zichtbaar resultaat te boeken. Ik denk niet eens aan het feit dat op de rijksrekening meer onrechtmatigheden zijn geconstateerd, zowel bij de uitgaven als bij de ontvangsten en de verplichtingen. Dat valt me wel een beetje tegen van de minister van Financiën. Het lijkt me ook geen aanbeveling voor de toekomstige leider van het CDA.

Nee, als ik aan 2018 denk, denk ik vooral aan die negen bizarre debatten over de dividendbelasting en de jubelende koopkrachtbelofte van het kabinet. Als ik naar de verhalen van het kabinet luisterde over koopkracht, trek ik de conclusie dat het lerend vermogen nogal beperkt is. Dat zagen we met Prinsjesdag: het kabinet gaf zichzelf een enorme pluim en stelde iedereen een koopkrachtverbetering van 1,6% in het vooruitzicht. De voorspelling werd gebracht als een feit. Dat de regering een belangrijke variabele als de loon- en prijsontwikkeling niet helemaal in de hand heeft, werd er niet bij verteld. Die goednieuwsshow eindigde voor het zoveelste jaar weer in een deceptie. Wanneer trekt men de conclusie dat de koopkrachtplaatjes van het kabinet een illusie zijn? Een pakketje schroot met een dun laagje chroom, zong een lokaal politicus uit Utrecht ooit.

Voorzitter. Die 1,6% verdween als sneeuw voor de zon. We horen grote verhalen over winsten en belastingverlaging voor het bedrijfsleven en grote overschotten op de begroting van de overheid. Maar de portemonnee van de burger blijft behoorlijk leeg. De energierekening stijgt niet met €100 maar met €323. Vorig jaar was dit ook al €180. De btw op groente en fruit wordt met 50% verhoogd. Voor ieder huishouden betekent dat €300 meer belasting. De zorgverzekering is opnieuw met €250 verhoogd, naast het torenhoge eigen risico van wederom €385. De pensioenen stijgen niet met de inflatie en gaan waarschijnlijk gekort worden, ook met het conceptpensioenakkoord dat er nu is. Immers, de dekkingsgraad is bij veel pensioenfondsen lager dan de vereiste dekkingsgraad.

Het algemeen macro-economisch beeld lijkt op het eerste gezicht heel positief. De economische groei bedroeg 2,7%, weliswaar minder dan de 3,2% maar toch een hele hoge groei. In 2018 was er volgens het Financieel Jaarverslag een overschot van 11,3 miljard, dat is 1,5% van het bruto binnenlands product.

Voorzitter. De overheid en het bedrijfsleven maken grote winsten, het geld klotst tegen de plinten en de geldbomen groeien steeds verder de hemel in. Maar voor de gewone werknemer en de gepensioneerde is het erg karig. We zagen dat de inflatie in 2018 hoger was dan verwacht, namelijk 1,7%, en omgekeerd dat de loonontwikkeling lager was, namelijk 2%. In 2018 waren er geen substantiële belastingverlagingen, dus de conclusie is dat de reële loonontwikkeling slechts 0,3% was. In 2017 was dit 0,5%, terwijl de economie toen met 3,3% groeide. Het begrotingsoverschot, zoals eerder gememoreerd, bedroeg 11,3 miljard. Als we kijken hoe het begroot was, is dit 3,5 miljard meer dan waar we rekening mee hielden bij de raming. Waarom niet gewoon een simpele rekensom? Waarom geven we die 3,5 miljard niet gewoon terug aan de burger? We hebben er sowieso geen rekening mee gehouden. Het is extra opgebracht middels meerpremie en belastingopbrengsten. Als je dat snel uitrekent, 3,5 miljard gedeeld door 7 miljoen huishoudens, betekent dat €500 per huishouden. De vijf barkies van Wopke, zouden ze in straattaal zeggen. Daarmee wordt tevens de belofte van Rutte, die ooit €1.000 had toegezegd, voor de helft ingevuld.

Voorzitter. We hadden in 2018 een enorme meevaller. De dividendwaanzin van Rutte om jaarlijks 2 miljard cadeau te doen aan Unilever en Shell werd op het laatste moment vakkundig de nek omgedraaid. Zelfs de staatssecretaris van Financiën, Menno Snel, gaf na afloop toe dat er natuurlijk veel betere manieren zijn om de economie te stimuleren dan de afschaffing van de dividendbelasting, want die zou vooral buitenlandse beleggers en overheden een financieel voordeel geven. Die conclusie van Menno Snel stond dan weer haaks op de hysterische verhalen van de minister-president over die dividendbelasting, want als we die niet zouden afschaffen, zouden Shell, Unilever, Philips en Akzo wellicht uit Nederland verdwijnen. Sterker nog, 40% van het bruto binnenlands product zou mogelijk uit Nederland verdwijnen, honderdduizenden banen op de tocht. Dat bleek achteraf bangmakerij te zijn. Hoe staat het eigenlijk, nu we toch aan het terugkijken zijn, met de gevolgen van het niet afschaffen van de dividendbelasting? Kan de minister-president daar een uitgebreide reactie op geven in zijn eerste termijn? Ik ben daar echt heel benieuwd naar.

Voorzitter. Dan ga ik terug naar de koopkrachtontwikkeling, die ver achterloopt bij de economische groei. Deze welvaartsparadox is op zich erg zorgelijk, omdat die trend sinds 2011 gaande is. Er is geen reële loonontwikkeling. De reële lonen stagneren al achttien jaar. Terwijl de multinationals, en nu dus ook de overheid, financieel binnenlopen, blijft er niets over voor de werknemers en de gepensioneerden, niets dan wat kruimels die de werkgevers hun toeschuiven.

We zien ook dat de belastingen steeds minder opgebracht worden door bedrijven en steeds meer door mensen. Het aandeel dat de mensen moeten opbrengen, steeg van 70% naar 83%. Dat betekent dat de bedrijven slechts die overige 17% betalen. De arbeidsinkomensquote, het deel van ons nationaal inkomen dat naar de werknemers gaat, daalt al jaren van 80% in 1996 naar 73% in 2015. De winsten van de multinationals nemen echter toe. Laten we eens kijken naar dat armlastige Unilever, dat zo graag de dividendbelasting afgeschaft zag. Dat heeft het afgelopen jaar 9,8 miljard winst gemaakt. Het jaar daarvoor zaten ze op 6,5 miljard. Wat een enorme verbetering. Waarom dan nog vragen om 2 miljard uit die staatsruif? Ik heb het al eerder gememoreerd: het inkomensplaatje van de gepensioneerden, mevrouw Cornelissen, wederom 0% erbij. Dit kabinet trakteert de multinationals op champagne terwijl anderen een bodempje kraanwater hebben. Het kabinet doet vooral veel voor multinationals en veel minder voor mensen.

Laat ik afronden. Wat gaat het goed met de economie. Er is een overschot van 11,3 miljard, een economische groei van 2,7%. Nederland is het gelukkigste land om in te wonen, behalve als je achttien jaar moet wachten op een sociale huurwoning. Maar het gaat goed met de economie: een overschot van 11,3 miljard en een economische groei van 2,7%. Nederland is het gelukkigste land om in te wonen, behalve als je aan je eerste baan moet beginnen na je studie, met een schuld van €30.000. Het gaat goed met de economie: een overschot van 11,3 miljard en een economische groei van 2,7%. Nederland is het gelukkigste land om in te wonen, behalve als je je pensioen al zeven jaar niet hebt zien stijgen.

Het gaat ook goed met de overheid, behalve als je naar de Belastingdienst kijkt, waar 700 miljoen is verkwist aan het wegsturen van 1.000 medewerkers en waar we nu tot onze schrik een tekort hebben van 3.450 fte. En wat lezen we dan? Er moet aan strategisch personeelsbeleid worden gedaan. Voorzitter, wat een wijsheid!

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Azarkan. Daarmee zijn we aan het einde gekomen van de eerste termijn van de Kamer. Ik schors de vergadering tot 17.00 uur.

De vergadering wordt van 16.47 uur tot 17.00 uur geschorst.

De voorzitter:
Ik geef de minister-president het woord.

Termijn antwoord

Minister Rutte:
Mevrouw de voorzitter. Eerst even een logistiek bericht vooraf over de verdeling van de onderwerpen. De Monitor Brede Welvaart, het klimaat, onderwijs, Defensie en veiligheid zullen op het hoogste niveau worden afgehandeld door mijzelf. De minister van Financiën behandelt alles rondom de jaarverslagen en de begroting, de rapporten van de Rekenkamer, infrastructuur en de VWS-onderwerpen en pensioen. Tot slot behandelt de minister van Binnenlandse Zaken ICT en de ontwikkelingen bij de Rijksdienst.

Vooraf een paar woorden. Ik zie hem nu zo gauw niet zitten, maar de woorden van de heer Bruins raakten mij. Hij refereerde vandaag aan D-day. Ik mocht gisteren in Engeland zijn, waar het vertrek op 5 juni voor D-day op 6 juni herdacht werd. Dat was uiterst indrukwekkend. Bij de nog aanwezige veteranen waren twee Nederlandse veteranen, die ook meegevlogen zijn. De ene wordt over drie weken 100. Hij zei: het ergste van oudere mensen is als ze zo'n kraakstem krijgen. Dat is namelijk niet nodig. Deze man had nog zo'n stem waarmee hij over de troepen heen in staat zou zijn om het gedrag te laten wijzigen aan de andere kant van het voetbalveld. Dan ben je bijna 100. Als je dan hoort wat die man heeft meegemaakt, ben ik het geheel met de heer Bruins eens dat wij aan die mensen heel veel verschuldigd zijn voor het feit dat wij hier in relatieve rust kunnen praten over de voor- en nadelen van de Monitor Brede Welvaart. Dat waren niet helemaal het soort onderwerpen waarover tussen 1940 en 1945 werd gepraat. Laten we daar ongelooflijk dankbaar voor zijn.

De grote antirevolutionaire staatsman en premier Abraham Kuyper zei ooit dat regeren iets anders is dan administreren. Daar had hij gelijk in. Regeren is keuzes maken in schaarste en die keuzes zijn zelden terug te brengen — dat zie je ook vandaag in dit debat — tot een simpel rekensommetje of een afvinklijstje. Het gaat altijd om complexe afwegingen tussen ongelijksoortige belangen. Die kunnen materieel zijn, die kunnen immaterieel zijn en soms allebei. Politiek gaat dan over veiligheid, vrijheid, zorg, onderwijs, overheidsfinanciën, migratie, de woningmarkt, pensioenen, klimaatbeleid, lastendruk, koopkracht, binnen- en buitenland. Dat zit allemaal in de mix die het kabinet en de Kamer dagelijks bezighoudt, dus ons allemaal. En toch is het belangrijk dat we af en toe wel administreren om onszelf af te vragen of we nog doen wat we hebben afgesproken en of het belastinggeld wel goed en doelmatig wordt besteed. Daarom is uiteindelijk Verantwoordingsdag er gekomen en ook dit Verantwoordingsdebat. Dat is inmiddels zo'n vijftien jaar geleden ontstaan, denk ik. Ik herinner me dat we in 2006-2007, toen ik fractievoorzitter was, hier de eerste echte verantwoordingsdagen gingen vieren.

Wij zitten hier vandaag met zijn drieën. Dat betekent dat we ook van onze kant de Kamer in dit debat steeds breder proberen te bedienen. Dat is eigenlijk heel simpelweg omdat verantwoording bij de democratie hoort, maar ook omdat dit disciplinerend en stimulerend werkt voor ons als leden van het kabinet. In dat opzicht dank ik het college van de Algemene Rekenkamer voor al het werk dat is verricht.

Ik dank ook de Kamer voor de inbreng in eerste termijn. Sommigen waren natuurlijk wat complimenteuzer dan anderen; we zullen alles beantwoorden. En laat ik meteen maar aansluiten bij alle critici die erop wijzen dat het kabinet nog heel veel te doen heeft, want ik ben het daar hartgrondig mee eens. Ik kan er alleen niet omheen dat zorgvuldigheid bij sommige echt grote, ingrijpende onderwerpen zoals klimaat en pensioen nu wat boven snelheid moet gaan. U zult zeggen: dat is dan gelukt, want klimaat gaat niet razendsnel en pensioenen, dat heeft negen jaar geduurd. Niettemin: waarom is dat nodig? Omdat het voor draagvlak op de langere termijn in politiek en samenleving van belang is om te zorgen voor die inhoudelijke kwaliteit. Deze week zijn er meerdere debatten over dit soort onderwerpen geweest, waar ik bij was. In een politiek landschap, een samenleving en maatschappelijke organisaties met steeds meer versplintering, bestaan vanzelfsprekende meerderheden niet meer, zie ook de uitslag van de Statenverkiezingen en hoe lang het in de verschillende provincies duurt om colleges te vormen en zie ook de samenstelling van de Eerste Kamer, waar de grootste twee partijen nu twaalf zetels hebben. Vroeger was je dan zo'n beetje de vierde partij, nu ben je daarmee dus de grootste of de een-na-grootste partij in de Eerste Kamer. Als je dat allemaal bij elkaar optelt, dan vereist het bereiken van grote maatschappelijke doorbraken over majeure thema's als klimaat en pensioenen het bouwen van maatschappelijke coalities. En dan kan het niet anders dan dat zorgvuldigheid bij dit soort onderwerpen boven snelheid gaat.

De feiten zijn dat het kabinet nu anderhalf jaar bezig is, anderhalf jaar aan het werk is. Dat is anderhalf jaar van de vier jaar die we nodig hebben om het regeerakkoord uit te voeren, althans, over die periode praten we hier nu vooral. In die anderhalf jaar zijn veel plannen uitgevoerd of in de steigers gezet. Ik noem het pensioenakkoord, maar ook een aantal grote besluiten, denk bijvoorbeeld aan dat over de gaswinning, waar ook deze week over gedebatteerd is. De laatste verschrikkelijke beving en datzelfde debat van deze week laten zien hoe belangrijk het is dat we de gaswinning versneld terugbrengen naar 12 miljard kuub en dan naar 0 kuub.

Er zijn belangrijke wetten aangenomen en ingediend, kijk naar de Wet arbeidsmarkt in balans, die ook in de Eerste Kamer is aangenomen en die de verschillen tussen vast werk en flexwerk verkleinen, maar kijk ook naar de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Er worden grote investeringen gedaan in de publieke sector, kijk naar het extra geld voor ouderenzorg, leraren, Defensie en de aanpak van files. De lastenverlichting is hier door een aantal mensen genoemd. Dit is inderdaad een van de grootste lastenverlichtingspakketten van het kabinet in deze eeuw en het is ook nog meerjarig politiek afgekaart, ook in de Eerste Kamer. De volgende tranches komen de komende twee jaren in januari. Er zijn verschillende belangrijke en andere maatregelen doorgevoerd, kijk naar wat we aan het doen zijn om bijvoorbeeld eenzaamheid tegen te gaan, armoede en schulden aan te pakken, mensen waardig oud te laten worden en ondermijning te bestrijden. Over al dit soort geboekte resultaten gaat dit debat. Dat zie je ook terug in de breedte van de inbreng van de Kamer in eerste termijn.

Mevrouw de voorzitter. Regeren is in mijn ervaring vooral werk in uitvoering en elke dag opnieuw doen wat nodig is. Soms gaat dat sneller dan gepland, vaak ook niet. Hoe dan ook dreigt altijd het gevaar dat je wordt opgeslokt door de waan van de dag en dat er dus te weinig tijd overblijft voor reflectie. Nogmaals, daarin schuilt volgens mij de kracht van dit debat. Ik begin nu dan ook meteen met reflecteren door in te gaan op de verschillende gemaakte onderwerpen die ik nu voor mijn rekening neem.

Om te beginnen zijn er opmerkingen gemaakt over de afruil tussen economische groei en welzijn. Dat werd ingebracht door GroenLinks. De heer Snels had het daarover. Op dit punt uit zijn betoog wil ik antwoorden dat het kabinet ernaar streeft om meerdere welvaartsaspecten tegelijkertijd bij elkaar te brengen. Het is en-en. We werken bijvoorbeeld aan een energietransitie die niet alleen bijdraagt aan een beter klimaat en aan schonere lucht, maar ook aan een sterkere economie, omdat het moet leiden tot meer banen en meer innovatiekracht. De effecten zijn dat we langer en gezonder leven, maar ook dat we daardoor comfortabeler, geïsoleerde huizen krijgen. Uiteraard hangen hiermee economische kansen samen.

Een andere ontwikkeling die in het maatschappelijk debat aan de gang is en waarnaar de heer Snels verwees, is dat de tevredenheid over vrijetijd afneemt. Er is meer stress en minder regie over het eigen leven. Ik ben het met hem eens dat werken op zichzelf in bepaalde omstandigheden kan leiden tot stress, maar mag ik erop wijzen dat werkloosheid en armoede tot nog veel meer stress leiden? We zullen dus steeds meer voor balans in de samenleving moeten zorgen.

Dat brengt me meteen bij het thema van de Monitor Brede Welvaart. Daar zijn verschillende vragen over gesteld, onder andere door de heer Snels. Zonder zijn vragen te herhalen, doe ik een poging om ze te beantwoorden. Die monitor helpt met informatie over het recente verleden bij het in kaart brengen van de situatie en de uitdaging voor Nederland. Dat doet de monitor door een heel breed, objectief overzicht te geven van de welvaart, met de verschillende indicatoren die het rapport daarvoor aanreikt en waar het rapport rijk aan is. Die informatie voedt het debat.

Beleidsdoelen worden geformuleerd bij de kabinetsformatie en eventueel bijgestuurd als de actualiteit daarom vraagt. Daarmee is de monitor op zichzelf een nuttige informatiebron bij de kabinetsformatie, maar ook om ieder jaar hier de stand van zaken te bespreken. Hij is echter minder geschikt om vooruit te kijken, zoals bij het voorspellen hoeveel budget nodig is om het resultaat van bepaalde indicatoren te verbeteren. Veranderingen kunnen optreden door andere ontwikkelingen, zoals de conjunctuur. Daarbij is er sprake van samenhang tussen verschillende welvaartsaspecten. Bij sommige zaken is er inderdaad sprake van en-en. Die energietransitie is inderdaad een goed voorbeeld, maar je ziet het natuurlijk ook bij andere grote thema's. Kijk naar de pensioenen, daar moet ook balans in zijn: we moeten zorgen voor een goed pensioen, maar ook dat mensen gezond dat pensioen kunnen halen. Er zijn verschillende aspecten die daarin een rol spelen.

Dan zijn er natuurlijk ook zaken waarbij keuzes gemaakt moeten worden in de schaarste, omdat het budget altijd beperkt is. Het formuleren van concrete beleidsdoelen en de verantwoording is lastig. Daar moeten we eerlijk over zijn. Het zou wel interessant zijn — ik kom nu iets meer in de richting van de heer Snels — om te verkennen of het mogelijk is om meer richting aan de interpretatie van de indicatoren in de monitor te geven. Op dit moment zijn in de monitor trends positief als ze leiden tot een hogere brede welvaart en zijn posities positief als we bij de beste landen in de Europese Unie horen. Dat is eigenlijk hoe het nu werkt.

Ik zou willen voorstellen dat wij verkennen of het mogelijk is om de monitor meer in de beleidscyclus zelf te gebruiken, waarbij gedacht zou kunnen worden aan het rapporteren over resultaten in de monitor met de vraag of en hoe beleid eraan heeft bijgedragen. De vraag die daarop volgt, is dan welke beleidsopties er zijn om invloed uit te oefenen op de resultaten. Dat is voor meerdere indicatoren in de monitor buitengewoon complex. Die verkenning zal dus tijd kosten, maar als we dat doen, denk ik dat we de monitor weer een stap verder helpen.

Dat is al een beetje het begin van een reactie op de vraag van de heer Sneller, uit de kring van D66. Hij vraagt hoe we de begrotingscijfers meer kunnen integreren in de monitor. Nogmaals, de begrotingscijfers zelf gaan vooral over de input: hoeveel geld besteden we aan al die verschillende beleidsterreinen? Daarmee wordt de output gerealiseerd. Dat zijn de overheidsinstrumenten en -regelingen die we allemaal hebben. Dat leidt uiteindelijk tot een resultaat, de outcome. Uiteraard is dat in samenhang met wat er in de private sector en in het buitenland gebeurt. De Monitor Brede Welvaart beschrijft die outcome. Het is dus niet zo maar mogelijk om het te integreren, maar nogmaals, ik denk dat het interessant is om een verkenning te doen om te zien hoe je de monitor kunt inzetten voor een meer voorspellende waarde voor de toekomst. Daarmee kunnen we hem meer integreren in de beleidscyclus. Ik denk dat dit een reactie is op de bijdrage van de heren Snels en Sneller.

De heer Snels (GroenLinks):
Volgens mij ziet u twee tevreden rapporteurs, op een aantal terreinen die hiermee te maken hebben. Ik denk dat de premier gelijk heeft dat heel veel indicatoren van de Monitor Brede Welvaart op zichzelf niet geschikt zijn als beleidsdoelen, maar het is wel een belangrijke exercitie om vanuit die indicatoren beleidsdoelen te definiëren, want dan kun je tenminste iets zeggen over beleid. Hoe ziet de premier die verkenning precies voor zich? Op welke termijn? Hoe wordt dat vormgegeven? Kan hij daar een beetje meer kleur aan geven?

Minister Rutte:
Dat zou ik kunnen doen, maar het antwoord wint aan kracht als ik mij nog even ambtelijk laat adviseren, dus dat laat ik mij even aanreiken. Ik begrijp uw vraag; prima, maar nu even operationeel, wat en hoeveel. Dat doe ik nu of in tweede termijn.

Dan in reactie op wat gezegd werd door de heer Nijboer van de Partij van de Arbeid. Zijn opvatting is dat Nederland niet al te best scoort op die Monitor Brede Welvaart, kijk bijvoorbeeld naar de wachtlijsten. Wat die monitor doet, is een totaalbeeld geven van een veelheid van indicatoren. Daarbij zijn er belangrijke vraagstukken die niet opgelost zijn. Je ziet wel dat het overall verschrikkelijk goed gaat met Nederland. Het gaat zeker niet slecht. Kijk naar onze ongelijkheid. Die is in Nederland zo'n beetje het laagste van de hele wereld. Ik geloof dat Zweden ons aftroeft. Daar zitten we echt in de top. Je ziet ook dat het bij landen met beperkte welvaartsverschillen leidt tot grotere sociale cohesie en meer welvaart. Ik geloof niet dat we daar nog veel te winnen hebben.

Ook heeft Nederland volgens de Eurobarometer het laagste percentage burgers die die verschillen zelf te groot vinden. We hebben het laagste percentage burgers dat zegt dat de verschillen te groot zijn.

In het verlengde, even kijkend naar Nieuw-Zeeland. Het is altijd interessant om te zien wat er in een ander land gebeurt. Zij hebben een well-being budget geïntroduceerd. Ze kijken naar vijf thema's, bijvoorbeeld hoe het gaat met verbeteringen in de geestelijke gezondheidszorg of met het welzijn van kinderen. Het totale structurele budget dat Nieuw-Zeeland daarvoor reserveert, is ongeveer 1,3% van het bbp, met daarnaast nog een aantal eenmalige investeringskosten.

We hebben dat in Nederland niet zo gedaan. Uiteindelijk is alles wat wij proberen te doen gericht op het verhogen van de welvaart, niet het verhogen van het bbp. Dat is ook belangrijk. We zijn geen bedrijf dat probeert de omzet te verhogen. Als overheid proberen we de welvaart in het land te verhogen. Onze belangrijkste twee taken zijn het creëren van veiligheid en een land waar mensen in staat zijn hun talent te ontdekken en in het dagelijks leven tot fruition, tot volle wasdom te brengen. Dat betekent dat de politiek in de kern gaat over veiligheid, niet over de banen, maar wel over een omgeving waarin banen kunnen worden gecreëerd zodat daarmee ook de financiële welvaart ontstaat om het welzijn in het land te verhogen. Zoals ik al zei, is die Monitor Brede Welvaart dan minder geschikt om te voorspellen hoeveel budget nodig is om het resultaat van bepaalde indicatoren te verbeteren. In het kader van de verkenning waar ik het net over had, denk ik dat het ons voor de toekomst wel degelijk meer instrumenten gaat geven.

Ik heb nog een heel betoog meegekregen over hoe Nieuw-Zeeland dat doet en hoe dat well-being budget precies werkt. Misschien mag ik me hier richten op de inzet in Nederland om de brede monitor met de monitor voor de Sustainable Development Goals (SDG) te integreren. Ik denk dat dat een goede zet is, want er is natuurlijk overlap tussen beide metingen. We proberen nu die uitgebreide set aan indicatoren behapbaar te maken. Ik weet nog van de discussie in de VN over de SDG's. Dat waren er toen zeventien en dat zijn er nog steeds zeventien. Hoe prachtig je de pictogrammen ook maakt, die gaan we ons nooit herinneren. Maar goed, inmiddels is het wel onderdeel geworden van ons hele denken en structureert het ook een deel van ons werk.

In die zin komen de speerpunten van het model van Nieuw-Zeeland ook terug in het Nederlandse beleid, bijvoorbeeld als je kijkt naar de extra gelden die over een aantal jaren worden geïnvesteerd in aspecten van de zorg en het missiegedreven innovatiebeleid. Dat alles draagt bij aan het verhogen van de productiviteit, maar ook aan de transformatie van de economie.

Het noemen van de SDG's brengt mij dat onmiddellijk bij de heer Slootweg. Hij vroeg hoe het kabinet aankijkt tegen de jaarlijkse rode posities bij die SDG's. Nou, daar zeg ik een paar dingen over. Het CBS maakt voor het eerst een geïntegreerde meting van de brede welvaart en de voortgang op de SDG's. Dat is denk ik een goede zaak, omdat er een overlap is. De indicatoren voor de SDG's bestaan deels uit een aantal officiële, internationaal bepaalde VN-indicatoren, in de monitor aangevuld met indicatoren voor de brede welvaart. Die geven het complete beeld van de Nederlandse situatie. Je ziet dan dat Nederland hoog scoort, maar inderdaad niet op alle onderdelen. Op klimaat en energie, natuur en duurzaamheid en voedselproductie scoren we minder goed. Nederland is als klein, dichtbevolkt land, van 200 bij 300 kilometer, met 17 miljoen mensen, het op een na best presterende land ter wereld, na Zwitserland. Dan zie je dat we met zo'n kleine oppervlakte en zo veel mensen zo'n hoge welvaart hebben, met een open economie, met ook nog een heel stuk energie-intensieve industrie, intensieve landbouw en een zeer beperkte hoeveelheid eigen grondstoffen, waarbij de grootste die we hadden inmiddels terecht tot nul wordt afgebouwd. Dat zijn serieuze vraagstukken.

Dat zie je ook terug bij de SDG's. Nederland scoort wat minder goed op biodiversiteit, de nummers 14 en 15 in de SDG-lijst, op duurzame energie, SDG 7, en op klimaatactie, SDG 13. Daarom is het ook zo belangrijk dat Nederland bezig is met het hele vraagstuk van de energietransitie en het terugdringen van de effecten van de hoge CO₂-uitstoot. Dat doen we nationaal, maar dat kan alleen als we dat ook internationaal vormgeven. Ik dacht dat de heer Van 't Wout daaraan refereerde: dit soort dingen kun je niet als Nederland doen. Je kunt geen muur in de lucht bouwen die de milieuvervuiling tegenhoudt. Je moet hier maatregelen nemen, maar in samenhang met omliggende landen.

Ik kan nu natuurlijk gaan voorlezen wat we in het regeerakkoord hebben staan aan ambitieuze doelstellingen, maar die kent u. Het doel is om uiteindelijk tot een definitieve aanpak te komen, tot — zo noem ik het maar — een plan 49%. We proberen dat 49%-plan in juni af te hebben, met daarin een reductie van de uitstoot van 49% in 2030 ten opzichte van 1990, met alle bijzinnen die daarbij horen uit het regeerakkoord. Dat is ook afhankelijk van wat er in het buitenland gebeurt. We kennen de politieke afspraken daarover. Daarmee wordt als onderdeel van de inzet op klimaat ingezet op verduurzaming van productie en consumptie. Daar hoort ook het Rijksbrede programma Circulaire Economie bij, waar mijn collega Stientje van Veldhoven aan werkt, en de transitieagenda's uit het Grondstoffenakkoord.

De heer Slootweg stelde een vraag over een geheel ander punt. Hoe staat het met de tweede tranche van de middelen voor het verlagen van de werkdruk in het primair onderwijs? Daar geldt dat bij het sluiten van het werkdrukakkoord voorwaarden zijn gesteld aan die middelen, maar ook aan de verantwoording die daarover moet worden afgelegd. Die vindt plaats na gesprekken in het team en na afstemming met het personeel. Schoolteams zijn nu zelf aan zet om te beslissen hoe die middelen worden ingezet. Ik heb er vertrouwen in dat het wordt ingezet op een manier die voor die teams nuttig is. Er zijn ook recente peilingen die laten zien dat het overgrote deel van de middelen daadwerkelijk wordt ingezet voor meer handen in de klas. Ik kreeg er bijna tranen van in mijn ogen dat wij hier heel soms iets doen met een bepaald doel, en dat we dat doel vervolgens ook realiseren. Dat is niet vaak het geval, maar als het gebeurt, is dat een emotioneel moment. Het blijft wel belangrijk om informatie te verzamelen om meer inzicht te krijgen in de aanpak en de invloed van deze werkdrukmiddelen op de werkdruk in de praktijk. In 2020 is er daarom een tussenevaluatie op dit belangrijke punt.

Dan is er een vraag gesteld door de heer Alkaya over de jeugdzorg. Misschien dacht de minister van Binnenlandse Zaken dat zij die vraag ging beantwoorden. Ja, ik zie dat dat het geval is. Ik doe nu een poging. Als ik lastige vragen krijg, verwijs ik door. Volgens mij heeft zij er gisteren bij het VNG-congres ook over gesproken, en is dat daar goed gegaan.

In april 2018 is samen met de gemeenten het programma Zorg voor Jeugd van start gegaan. De bedoeling is om de jeugdhulp voor kinderen en gezinnen merkbaar te verbeteren. Er komt overigens op korte termijn een voortgangsrapportage op dat punt naar de Tweede Kamer. Onlangs zijn bestuurlijke afspraken gemaakt met als doel om dat hele stelsel beter, effectiever en efficiënter te laten functioneren. Daarbij hebben we besloten, en dat hebben we afgesproken met de VNG, om bij voorjaarsnota extra financiële middelen voor de jeugdzorg beschikbaar te stellen. In totaal gaat het om meer dan 1 miljard euro. Naast dat extra budget en die bestuurlijke afspraken is ook de afspraak gemaakt om aanvullend onderzoek te doen om te kunnen bepalen of en, zo ja, in welke mate gemeenten ook structureel extra geld nodig hebben. Dat moet in het najaar van 2020 zijn afgerond. Dat dient dan als input voor de volgende kabinetsformatie.

Dan nog even terug, voorzitter, naar de heer ...

Ah, ik heb nu toch iemand zover gekregen dat hij iets gaat vragen.

De heer Alkaya (SP):
Het is een vrij praktische en korte vraag. "Najaar 2019" is een vrij wollig begrip.

Minister Rutte:
Najaar 2020.

De heer Alkaya (SP):
2020?

Minister Rutte:
Dus er komt nu een miljard bij, maar dat is niet structureel. In het najaar van 2020 moet dat onderzoek klaar zijn naar wat er structureel nodig is. Dat ligt dan op tafel van de kabinetsformatie.

De heer Alkaya (SP):
Dus of er een structrurele oplossing komt, weten we pas aan het eind van volgend jaar, dus praktisch gezien eigenlijk pas in 2021?

Minister Rutte:
Nou ja, dat kan dus ook omdat er de komende jaren per jaar zo veel extra geld naar de jeugdzorg gaat uit die pot van 1 miljard, die in een bepaald ritme wordt toegevoegd aan de verschillende jaarbegrotingen, dat we ook tijd hebben om in het najaar van 2020 dat onderzoek af te ronden en op tafel te leggen bij de kabinetsformatie. Ik hoor van de minister van Financiën naast me dat er ook nog geld voor 2021 uitgetrokken. In het ritme is er geld tot en met 2021. Dus als we dat in het najaar van 2020 weten, zijn we ruim op tijd voor de begroting waarvoor het echt van belang is: die van 2022.

De heer Alkaya (SP):
Ik zie natuurlijk de ambitie en die is mooi, maar ik wil hier benadrukken dat het belangrijk is dat er ook structureel meer geld bij komt. De vakbonden geven ook aan dat dat veel meer is dan het kabinet nu van plan is om vrij te maken: niet 1 miljard gespreid over drie jaar, maar 750 miljoen per jaar structureel. Dat wil ik meegeven aan het kabinet: zorg er nou voor dat er een structurele oplossing komt en dat die adequaat is. Ik zie dit meer als een inspanningsverplichting dan als een resultaatsverplichting. Heb ik dat goed begrepen?

Minister Rutte:
Er is natuurlijk een breed besef dat we met elkaar moeten proberen ... Nee, ik begin even anders. Wij hebben met de VNG een discussie gehad omdat we echt moeten voorkomen dat steeds meer kinderen in het bereik van de jeugdzorg komen. Dat is een risico. Als er bepaalde goede voorzieningen zijn, loop je altijd het risico dat de drempel zo laag is, dat ook als het niet nodig is of maar in beperkte mate nodig is, mensen bij de jeugdzorg terechtkomen. Je moet de jeugdzorg gebruiken daar waar hij echt waarde kan toevoegen. Gemiddeld in Nederland gaat het om 10% van de kinderen, maar in sommige regio's loopt het op naar 18% van de kinderen. Dat zijn dus behoorlijk hoge percentages, veel hoger dan we in een wat verder weg liggend verleden hadden.

Je wilt voorkomen dat dadelijk iedereen in de klas waar iets mee is, bij de jeugdzorg zit. Er zijn gewoon kinderen die wat minder goed leren of heel erg goed leren of die bepaalde problemen hebben die ook in de opvoeding in het gezin en met vrienden kunnen worden opgelost. Gaat het voorbij dat proces, dan kom je natuurlijk bij de jeugdzorg terecht. Die drempel is nu misschien zo laag — dat zoeken we nu ook allemaal uit — dat daarmee het percentage kinderen dat onder de jeugdzorg valt aan het groeien is. Wij snappen heel goed dat de vakbonden zeggen: gegeven het huidige gebruik, gegeven het aantal mensen dat van de voorzieningen gebruikmaakt, moet er geld bij. Op zich snap je dat, maar de bedoeling van al deze onderzoeken is wel om het allebei te doen. De challenge richting de sector is: kunnen wij ervoor zorgen dat we er zijn voor de kinderen voor wie dat echt nodig is en wat is daar dan het reële bedrag bij? En dan is echt niet uit te sluiten dat er geld bij moet.

De voorzitter:
Tot slot op dit punt, meneer Alkaya.

De heer Alkaya (SP):
Ja, tot slot. Ik snap het op dit abstractieniveau. Die drempel moet niet zó laag zijn dat elk kind eronder valt. Dat snapt natuurlijk iedereen, maar die afweging is bewust door het vorige kabinet bij de gemeenten gelegd, omdat zij die afweging beter kunnen maken. Zij zitten dichter bij die kinderen. Wij hebben die bevoegdheden bij de gemeenten neergelegd. Mijn partij stond daar in principe achter, maar was geen voorstander van de bezuiniging die daarbij meeging. Als achteraf blijkt dat meer kinderen er behoefte aan hebben, dan is het toch een beetje makkelijk om vanuit onze positie op nationaal niveau te zeggen: maar dat was ook niet de bedoeling?

Minister Rutte:
Het belangrijkste doel van het bij de gemeente leggen, is omdat dat de enige plek is waar je geïntegreerd de vraagstukken van zorg rondom kind, gezin en ouderen bij elkaar brengt. De gemeente heeft op alle aspecten — de jeugdzorg, de Wmo, het bredere domein van de ouderenzorg, het onderwijs in de volle breedte — zicht op de eigen inwoners en kan geïntegreerd werken. De bedoeling was niet dat de drempel omlaagging. Ik weet ook niet of dat gebeurd is. We zien alleen wel dat het percentage kinderen dat er gebruik van maakt behoorlijk stijgt. En dus is onderdeel van dit onderzoek om ook te kijken hoe het daarmee zit. Ik begrijp heel goed de vakbonden als ze zeggen: we komen tekort gegeven het huidige hoge percentage. Voor de komende jaren hebben we er, denk ik, genoeg geld bij gelegd. Vanaf 2022 moeten we zien of we in die combinatie van PxQ, instroom maal kosten per geval, voldoende budget hebben. We moeten beide bekijken, anders is er het risico dat men zegt: er is meer instroom, dus er moet meer geld bij. Oké, maar waar komt die instroom vandaan? Is daar iets aan te doen?

De voorzitter:
Gaat u verder.

Minister Rutte:
Voorzitter. Ik zoom wat meer in op het klimaat. De heer Snels van GroenLinks vroeg hoe het zit met de natuurdoelstelling van het kabinet. Bij klimaat heb je doelstellingen, want daar heb je meetbare doelen, maar hoe zit dat nou eigenlijk bij de natuur? De Vogel- en Habitatrichtlijn verplicht ons om de beschermde soorten en ecosystemen in een gunstige staat van instandhouding te houden of te brengen. Dat wordt gemonitord door het Planbureau voor de Leefomgeving. Dit najaar rapporteert Nederland aan de Europese Unie over de toestand van de natuur. Dat gebeurt in het kader van de zesjaarlijkse rapportage voor de Vogel- en Habitatrichtlijn. Voor veel soorten geldt dat zij in een neerwaartse trend zitten. Dat geldt ook voor veel kwetsbare ecosystemen op dit moment.

Wat wij willen, is die neerwaartse trend ten aanzien van het verlies aan biodiversiteit stuiten en stabiliseren. Vervolgens willen we werken aan het herstel daarvan. Dat doen wij in aansluiting op de Europese biodiversiteitsstrategie door onder meer in te zetten op de volledige uitvoering van die Vogel- en Habitatrichtlijn. Ook werken wij aan het handhaven en herstellen van ecosystemen en ecosysteemdiensten. Daarbij gaat het om de vraag hoe je de natuur eigenlijk gebruikt. Ook noem ik het verhogen van de bijdrage aan bos- en landbouw voor de instandhouding en verbetering van die biodiversiteit. Nederland zet verder in op een nieuw ambitieus pad voor de mondiale biodiversiteit, waarin wij dan weer onze rol moeten spelen in de periode van 2020 tot 2030. Nederland is daaraan een van de zeer actieve bijdragers.

Ik weet niet of ze het met elkaar hebben afgestemd, maar de heer Sneller had ook een vraag over natuur en biodiversiteit. Eigenlijk ligt zijn vraag in het verlengde van het punt dat de heer Snels maakte. Hij vroeg: hoe zit het naast de doelstellingen eigenlijk met de definities? Natuur en biodiversiteit zijn beleidsmatig te definiëren als ecosystemen en planten en dieren vallen onder de Vogel- en Habitatrichtlijn van de Europese Unie. Hierbij zijn dan wel bepaalde soorten te definiëren als kwetsbaar voor bijvoorbeeld overmatige exploitatie. Daarover moeten dan afspraken zijn gemaakt binnen de Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, het Cites-proces.

De heer Nijboer van Partij van de Arbeid stelde een bredere vraag over duurzaamheid en klimaat. Hij zei: er is een ambitieuze klimaat- en energieagenda en jullie zetten in op een vermindering van de uitstoot. Dat klopt. Dank voor de complimenten. In Nederland betekent dat dat we ons voorbereiden op de doelstellingen uit het regeerakkoord, de 49%-reductie in 2030 ten opzichte van 1990. De afspraak is dat we eigenlijk 55% willen. Als Europa dat niet doet, gaan we met omliggende landen proberen zo veel mogelijk in de buurt van die 55% te komen. Uiteindelijk doen we het Europees gemiddelde, maar als dat onder de 55% ligt, dan is het de ambitie om dat met de omliggende landen weer op te krikken.

Een van de plannen die we nu hebben, is om met het Duitse klimaatkabinet en de Nederlandse Ministeriële Commissie Klimaat en Energie nog voor de zomer bij elkaar te komen om met de Duitsers te praten over hoe we kunnen samenwerken. Dat is interessant, omdat in Duitsland én de Atomausstieg én het grote vraagstuk van het sluiten van de kolencentrales per 2037 spelen. Er liggen een aantal conflicterende doelstellingen. Het is erg belangrijk voor Nederland dat wij met de Duitsers optrekken, zowel bij klimaatneutraal 2050 als bij de Europese doelstelling voor 2030.

De heren Bruins en Van Raan vroegen hoe het kabinet de ecologische voetafdruk gaat verlagen of zelfs halveren. Ik heb dat eigenlijk net geschetst. Dat zit 'm in die doelstellingen. Aanvullend daarop zou ik nog willen zeggen dat we inzetten op schonere lucht door middel van het Schone Lucht Akkoord. Ik noemde verder al de circulaire economie en het ontwikkelen van een integraal duurzaamheidskader voor biomassa. Dat is belangrijk, omdat biomassa ook nadelige kanten heeft; het is niet zo dat dat alleen maar positief is. Tot slot richten we ons op het periodiek aanscherpen van de Europese normen ten aanzien van producten en productieprocessen.

Dan de vraag van de heer Sneller — ik ben daarmee even weg van het onderwerp "natuur" — over mbo-studenten die zeggen: ik wil politieagent worden, maar het verkrijgen van de Nederlandse nationaliteit gaat daarvoor niet snel genoeg. Misschien mag ik hem vragen om ons de bron te melden voor zijn opmerking dat het niet goed gaat met die snelheid. Ik heb een hele uitleg gekregen van hoe je onze nationaliteit moet aanvragen, maar dat was zijn punt niet. Ik begreep de vraag zo dat hij zei: dat duurt te lang. Ik ga dan niet oplezen hoe je in Nederland de Nederlandse nationaliteit moet krijgen. Maar misschien kan hij mij aanreiken waar het signaal vandaan komt dat dat niet snel genoeg zou gaan. Wij hebben het nagevraagd bij Justitie en Veiligheid en daar herkent men niet het signaal dat dit breed zou spelen en dat de processen te traag zouden zijn.

De heer Sneller (D66):
Dat zal ik in ieder geval bij de minister-president melden. De vraag die daarachter vandaan komt, is: wat vindt de minister-president ervan dat je de Nederlandse nationaliteit moet hebben om in Nederland politieagent te worden, terwijl deze mbo-studenten perfect Nederlands spreken?

Minister Rutte:
Dat vind ik eigenlijk wel logisch als je de Nederlandse wet handhaaft. Ik ben niet deskundig genoeg om te kunnen zeggen voor welke beroepen je allemaal de Nederlandse nationaliteit moet hebben, maar gevoelsmatig vind ik het wel een logische dat je zegt: luister, dat je de Nederlandse nationaliteit moet hebben, is hier de wet, hè. Dat geldt dus ook voor minderjarige aspiranten. Als je het snel wilt doen, kan nationalisatie in zes maanden. Die snelle procedure is onder meer beschikbaar voor mensen die in Nederland zijn geboren of die sinds hun derde levensjaar legaal in Nederland verblijven. Voor de andere groep duurt het ongeveer een jaar of iets langer. Minderjarigen kunnen dat ook doen, maar die worden dan vertegenwoordigd door hun ouders of vertegenwoordigers. Maar goed, die aanvraag moet je wel tijdig doen. Ik snap het wel: als je in Nederland de wet gaat handhaven, is het wel fijn als je ook Nederlander bent.

De heer Sneller (D66):
Ik vind dat zelf wat minder logisch, maar ik zal in ieder geval zorgen dat deze mensen in dat snelle traject terechtkomen.

Minister Rutte:
Ja, precies. En nogmaals, er is een traject van zes maanden. Als je hier al was vanaf je derde levensjaar, c.q. hier geboren bent, dan kun je dat traject in, waarin het binnen zes maanden kan gebeuren.

Dan Defensie. Over de onderbestedingen komt de minister van Financiën nog te spreken. Maar er waren ook wat vragen gesteld, onder anderen door de heer Bruins, over de uitgaven, in die zin dat het niet goed gesteld zou zijn met de materiële gereedheid van Defensie. We hebben bij Defensie te maken met een hele reeks achterstanden. Dat is bekend en daar wordt ook vreselijk hard aan gewerkt. Er zijn veel extra middelen in het regeerakkoord vrijgemaakt. Er is onder andere hard aan gewerkt om de investeringen op orde te brengen, ook ten aanzien van behoud en werving. Daar zit ook een grote personeelsvraag achter. Ook in de Voorjaarsnota zijn weer extra middelen beschikbaar gesteld. "Daarmee zijn we er nog niet", zeg ik tegen de Amerikaanse ambassadeur, als hij begint — en terecht, overigens — over de Wales Pledge van 2%. Want het kabinet wil ook in de toekomst kijken wat we extra aan Defensie kunnen uitgeven en de Wales Pledge gaat over 2024 en niet over 2019. Maar je ziet nu wel een gestage stijging van de Defensie-uitgaven. De 1,5 miljard uit het regeerakkoord, nu weer de Voorjaarsnota en wij voelen ons gehouden aan de afspraken van Wales om toe te werken naar 2% in 2024. Dus dat staat gewoon overeind.

Werving is een topprioriteit, evenals behoud van personeel. Daarbij wordt ook gekeken naar alternatieve manieren om het werk gedaan te krijgen. Dat kan zowel tijdelijk zijn als structureel. Inhuur, uitbesteding en samenwerking met de markt. Over de cao-onderhandelingen zal ik geen update geven, want dat zijn altijd precaire processen en die moeten nu hun vervolg krijgen.

Voorzitter. Dan denk ik dat ik daarmee de vragen over de monitor, het klimaat, het onderwijs en Defensie en veiligheid heb beantwoord naar, zo is mijn indruk, meer dan volledige tevredenheid, want niemand wordt boos.

De voorzitter:
Nou, dat weet ik dus niet. De heer Van Raan.

De heer Van Raan (PvdD):
Niet boos!

De voorzitter:
Nee.

De heer Van Raan (PvdD):
Dank voor de antwoorden. De minister-president was ook glashelder in de antwoorden die hij níet gaf. Ik had bijvoorbeeld de vraag gesteld wanneer zijn klimaatbeleid uitzicht gaat bieden op 1,5ºC, maar daar heeft hij niet op geantwoord. Hij heeft wel bevestigd dat de inzet 49% is. Dat is 2ºC, met een grote kans op 3ºC. Dat is naar ons inzicht, maar ook naar inzicht van de wetenschap, een heel onprettige wereld. Wij zijn het ook fundamenteel oneens over de weg om het op te lossen. De minister-president ziet de oplossing in economische groei, terwijl wij die als probleem zien. Dat gaan we hier niet oplossen, maar misschien krijgen we daar nog een andere keer de tijd voor. Ik heb wel een andere vraag en die zou ik wel graag beantwoord willen hebben. Erkent de minister-president het grote verschil, ook volgens het wetenschappelijke inzicht dat we inmiddels hebben, tussen een 2ºC-wereld en een 1,5ºC-wereld?

Minister Rutte:
Eerst op dat eerste punt, want dat klopt niet. De ambitie van het kabinet is 55%. Wat we nu doen, is plannen op 49%, en die 49% kan iets afschalen of kan behoorlijk opschalen. Maar we prikken hem op 49%; daar worden nu alle plannen op gemaakt, met de bedoeling dat, als het lukt dat Europa of tenminste wij met de omliggende landen naar 55% gaan, wij dat dan ook doen. Komt Europa lager uit en lukt het zelfs niet met de omliggende landen, dan zullen we uiteindelijk het gemiddelde daarvan doen. Maar als je alle Europese plannen optelt, zit je al op 45%. Dus de ambitie is 55% en dat gaat hockeysticksgewijs omhoog. Dat is echt een aanzienlijk hogere ambitie dan die 49%. En die 55% is geprikt, omdat die wel degelijk toewerkt richting onder de 2ºC, naar die 1,5ºC.

Twee. Het is niet zo dat wij zeggen: we lossen dat hele probleem op met economische groei. Nee, ik ben ook nog een beetje VVD'er en vind het wel heel fijn dat, als we allemaal hele goede dingen doen voor dit land, daar ook nog een beetje banen uit voortkomen. Dat vind ik overigens niet alleen; dat vindt het hele kabinet. Dus mag je dat klimaatbeleid ook best vormgeven op een manier dat het innovatie uitlokt, dat het leidt tot een modernisering van onze economie, dat er meer banen ontstaan en er meer bedrijvigheid in Nederland komt.

De heer Van Raan (PvdD):
Het eerste punt, die ambitie, dat is natuurlijk prachtig. Geweldig, alleen zien we het niet terug in de maatregelen. Nog op geen enkele manier. Dus fijn dat de minister die ambitie hier uitspreekt. We staan hier volgend jaar weer. Maar voorlopig hebben we daar gewoon niks aan, want er zijn sinds Parijs al vier jaar verspild om in te zetten op 1,5ºC-maatregelen. Dat is, denk ik, het eerste punt.

Tweede punt is: ziet de minister-president het grote verschil tussen 2ºC en 1,5ºC? Ik vraag om een antwoord. Ziet hij dat de kosten en de gevolgen van het verschil heel ernstig zijn? Het derde punt. Misschien zit er ook nog wel een beetje een VVD'er in mij.

Minister Rutte:
Hé.

De heer Van Raan (PvdD):
Jazeker, jazeker. Dat is ook geen geheim. Die innovatiedrang kunnen we best delen, maar dat is het punt niet.

Minister Rutte:
Ja, die 0,5º maakt een groot verschil. En er is natuurlijk een enorm risico dat je mogelijk voor een omslagpunt zit waarbij de permafrost in Rusland gaat dooien en er daardoor enorme hoeveelheden methaan vrijkomen. We weten dat methaanuitstoot 47 keer erger is dan CO₂-uitstoot. Dus er is een grote urgentie om dit probleem onder controle te krijgen. Daarom werken we daar hard aan, zijn we gecommitteerd aan de Parijsakkoorden en probeert het kabinet in een brede maatschappelijke coalitie te komen tot een plan dat geen banen vernietigt, maar banen creëert, dat ervoor zorgt dat mensen in hun huis kunnen blijven wonen, hun leven kunnen blijven leiden en ook met vakantie kunnen blijven gaan. Maar met elkaar, met 17 miljoen mensen, moeten we zo wel werken aan een wereld waarin die CO₂-uitstoot wordt teruggedraaid.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik zie een goede kans om een brug te slaan. We weten wat het verschil tussen 2ºC en 1,5ºC betekent op wereldschaal; dat is goed uitgezocht. Zou de minister-president bereid zijn om een studie te maken waarin een indicatie kan worden gegeven wat het verschil tussen 2ºC en 1,5ºC voor Nederland betekent? Dat is te doen. Zou de minister-president daartoe bereid zijn? Dat zou namelijk misschien ook die ambitie weer extra voeden om die 55% eerder om te zetten in daden.

Minister Rutte:
Ik moet daar misschien twee dingen op zeggen. Er is geen noodzaak om deze coalitie te overtuigen van het belang van die 55%. Maar we hebben wel gezegd: het heeft totaal geen nut als Nederland, een klein land, naar 55% gaat als de omliggende landen op 45%, 46% of 47% blijven hangen. Want dan ben je bezig met het exporteren van banen naar Duitsland en blijft de uitstoot even erg. Dan ben je aan het verarmen terwijl de uitstoot niet vermindert. Nederland zorgt voor ongeveer 0,5% van de wereldwijde CO₂-uitstoot. Voor 100 miljoen kunnen wij de broeiende regenwouden op Kalimantan doven. Die broeiende regenwouden op Kalimantan leveren alleen al meer dan 0,5% van de wereldwijde CO₂-uitstoot. Dat kost 100 miljoen en wat we hier moeten doen kost miljarden. Ik weet: we moeten het allebei doen. We willen die miljarden daar ook aan besteden, maar dan wel in samenhang met de omliggende landen. Daarbij is uiteindelijk het doel die 55%, en het in de richting gaan van die 1,5ºC.

Dan kan het best interessant zijn om te zeggen: wow, 1,5ºC of 2ºC maakt een groot verschil. Maar omdat het toch best wel een hele hijs is om die brede maatschappelijke coalitie richting juni te duwen naar een klimaatakkoord, denk ik dat ik niet nu moet zeggen: zullen we nog eens een extra onderzoek vragen? Wat dan volgens sommige partijen ook nog zonder kabinetsreactie onmiddellijk naar de Kamer moet. Maar goed, over die motie wordt gelukkig nog gestemd. Ik zou dat dus niet nu doen, maar misschien is dat een punt dat door de heer Van Raan kan worden teruggebracht bij het debat over het klimaatakkoord, dat hopelijk voor de zomer zal plaatsvinden.

De voorzitter:
Daar wilde ik net iets over opmerken.

De heer Van Raan (PvdD):
Voorzitter, ik vat het voor nu op als een "nee".

Minister Rutte:
Voor nu! Voor nu! Ja.

De voorzitter:
Meneer Stoffer.

De heer Stoffer (SGP):
De minister-president heeft me al twee dagen gelukkig naar huis laten gaan, maar vandaag doet hij dat volgens mij helemaal. Want hoorde ik het goed dat hij zei dat we in 2024 op 2% bbp voor Defensie zitten? Of zat ik toch een klein beetje te dromen?

Minister Rutte:
Dat lijkt me in uw kring niet zo verstandig. Ik zei dat we gecommitteerd zijn aan de afspraken van Wales uit 2014. De afspraak die we toen allemaal maakten is: "working towards 2% in 2024". Op dit moment geeft Nederland heel veel extra uit aan Defensie. De minister van Financiën zal nog eens uitleggen dat als je er zo veel bij doet, je op een gegeven moment problemen krijgt met het ook weggezet krijgen van dat geld. Nou, we hebben een paar slimme trucs gevonden om dat geld niet aan andere dingen te besteden maar voor Defensie beschikbaar te houden, zodat je het geld uiteindelijk wél aan Defensie kunt besteden. Maar tegelijkertijd groeit de economie als een dolle, dus als percentage van het nationaal inkomen stijgen de uitgaven wel iets, maar niet genoeg. Maar de ambitie is nog steeds om dat wel te doen. Vandaar dat ik ook maar even de Amerikaanse ambassadeur hier adresseerde, met zijn kritiek op de Voorjaarsnota. Het is dus wel degelijk de ambitie van deze coalitie om te blijven toewerken naar 2%.

De voorzitter:
Ja. Ik probeer ...

Minister Rutte:
En dat doen we dus in volgende stappen.

De voorzitter:
Ik probeer oogcontact te krijgen, maar dat lukt niet helemaal.

Minister Rutte:
Maar hij volgt deze debatten allemaal, voorzitter. En hij spreekt Nederlands.

De voorzitter:
Ja. Het gaat hier om het Verantwoordingsdebat 2018. Ik wil het dus op dit punt eigenlijk hierbij houden.

De heer Stoffer (SGP):
Ik ben al klaar, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel. Meneer van Rooijen wil interrumperen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Voorzitter. Ik heb voor mij de koopkrachtcijfers van 2018.

De voorzitter:
Goed zo.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Goed zo. Dank u wel. Daaruit blijkt dat voor gepensioneerden met een pensioen van €10.000 naast de AOW, de koopkracht ietsje daalt. Maar de koopkracht van mensen met een aanvullend pensioen van €30.000 daalt met 1,3%. Dat komt natuurlijk door het niet-indexeren van die 30.000, al tien jaar lang niet. Mijn vraag aan de minister-president is de volgende. Vandaag lezen wij in de reacties van de metaalpensioenfondsen en ook Zorg & Welzijn dat de dekkingsgraad eind april 100% was, maar dat die in mei met 3% gedaald is. Als dat zo zou blijven tot eind van het jaar, erkent de minister-president dan dat bij de metaalpensioenfondsen aan het eind van het jaar voor ten minste enkele procenten gekort moet worden?

De voorzitter:
Volgens mij snapt de minister-president ...

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Mijn vraag is: kunt u dat met ja of nee beantwoorden, als dat aan het eind van het jaar het geval zou zijn?

Minister Rutte:
Dit lijkt me nu echt iets voor het debat over het pensioenakkoord. Van dat debat is volgens mij net Kamerbreed vastgesteld wanneer dat gaat plaatsvinden. Laten we dat dan dáár doen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Kunt u op een feitelijke vraag antwoord geven? Als de dekkingsgraad beneden de 100% is ...

Minister Rutte:
Ja, meneer Van Rooijen ...

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Nee, maar u heeft gezegd: de kortingen zijn van tafel. Die zijn van tafel boven de 100%, maar niet onder de 100%. Daar hoeft u alleen maar ja of nee op te zeggen. U kunt dat niet ontkennen, want u heeft gisteren gezegd in het akkoord dat onder de 100% gekort moet worden. Dus als dat aan het eind van het jaar het geval is, dan wordt er gekort. Dan moet u niet zeggen dat ik daar volgende week met collega's over mag gaan praten. Dan ben ik er niet meer, dan doet een collega van mij dat wel. Maar ik wil dat van u klip-en-klaar weten. Dat is mijn enige vraag vandaag.

Minister Rutte:
De heer Van Rooijen heeft deze vraag ingeleid met zo veel onzin. Ik kan daar echt zo niet op antwoorden. Dit komt terug bij het debat over de pensioenen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Voorzitter, ik maak er bezwaar tegen ...

Minister Rutte:
Dat begrijp ik.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
... dat u mij op mijn laatste dag in de Tweede Kamer van onzin beticht. Wilt u dat terugnemen?

Minister Rutte:
Nee, dat wil ik niet.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Dat vind ik geen vorm van debatteren, minister-president. Dat is beneden uw niveau.

De voorzitter:
Het gaat niet zo lekker vandaag.

Minister Rutte:
Dat kan wel zijn, maar u komt met zo veel onzin aan, dat ik die vraag niet kan beantwoorden. Dan moet ik eerst al die onzin gaan analyseren en weerleggen en dan uw vraag gaan beantwoorden. Maar dat ga ik niet doen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
U hoeft niet te reageren op mijn verhaal. Dat is geen onzin, dat is zín. Er is verschil tussen zin en onzin.

Minister Rutte:
Nee, het is onzin.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Mijn feitelijke vraag is: erkent u, zoals in het conceptakkoord staat, dat als de dekkingsgraad onder de 100% is, er dan gekort moet worden? Dan moet u dit niet belachelijk maken of eromheen lopen maar gewoon ja of nee antwoorden.

Minister Rutte:
Meneer Van Rooijen, u komt met een buitengewoon suggestieve inleiding op die vraag.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Nee.

Minister Rutte:
Ja, dat deed u wel. Dat houd ik staande en dat vind ik echt. Dat doet geen recht aan de tere discussie die we maatschappelijk moeten voeren over het pensioenstelsel. Daar komt een debat over, en mijn voorstel is dat we dáár geïntegreerd die hele discussie over het pensioenstelsel moeten voeren.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Dat is geen antwoord.

De voorzitter:
Meneer Van Rooijen, dit is uw laatste dag.

Minister Rutte:
Ja, en wij hebben nog zo veel plezier dadelijk in de Eerste Kamer met elkaar weer.

De heer Alkaya (SP):
Ik ga ervan uit dat we met de minister van Financiën uitgebreider over de koopkrachtcijfers gaan spreken. Maar ik heb toch ook een vraag aan de chef over dit punt, ook omdat hij al premier was op het moment dat de begrotingen vastgesteld werden. In de begroting van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid staat heel duidelijk dat de doelstelling is dat 80% van de huishoudens erop vooruitgaat. Vindt de minister-president dan nu terugkijkend dat hij heeft gefaald?

Minister Rutte:
Ik vind het prima om nu álle vragen te beantwoorden, maar we hebben een rolverdeling. Dus deze ligt bij de minister van Financiën.

De voorzitter:
Dan wil ik eigenlijk voorstellen om de minister van Financiën nu het woord te geven. Ik dank eerst de minister-president voor zijn eerste termijn.

Minister Rutte:
Dank.

De voorzitter:
Het woord is aan de minister van Financiën.

Minister Hoekstra:
Voorzitter, dank u wel. Ik dank ook de leden voor de gestelde vragen. Ik zal een aantal inleidende opmerkingen maken, daarna specifiek praten over eerst de Rekenkamer en dan de lasten en de economie, en vervolgens de CW en de aanvullende post. Dan één vraag over de brede welvaart, dan Defensie en investeringen. Tot slot het blokje overig, waarbij "overig" zoals wel vaker zeer rijk en andere blokjes vrij beperkt zullen blijken te zijn.

Voordat ik inga op de gestelde vragen, is het toch goed om te markeren dat het hele kabinet, maar ik als minister van Financiën in het bijzonder, dit debat buitengewoon grote waarde toekent. Ik ben ook verheugd dat de minister van BZK aanwezig is bij dit debat. Zij zal als coördinerend minister de beantwoording van alle vragen ten aanzien van ICT en informatiebeveiliging op zich nemen. Maar ik benadruk, ook naar de Kamer toe, dat ICT echt een onderwerp is dat elk ministerie aangaat, niet in de laatste plaats mijn eigen ministerie, en dat ik uit ervaring weet hoe complex, hardnekkig en omvangrijk die problemen zijn.

Voorzitter. De overheidsfinanciën zijn van ons allemaal en voor ons allemaal. Daarom is het ook zo belangrijk dat wij jaarlijks verantwoording afleggen over de inkomsten en de uitgaven van het Rijk. Ik wil de Algemene Rekenkamer zeer danken. Ze hebben volgens mij de loge verlaten, maar ik wil ze toch zeer danken voor de adviezen en opmerkingen die ons scherp houden. Het is voor de collega's in het kabinet en mijzelf lang niet altijd makkelijk, het is soms confronterend, maar het is altijd behulpzaam. Zoals de heer Van 't Wout zei, hoort het ook bij een volwassen democratie. Ik wil daar zeer bij aansluiten.

Voorzitter. De Rekenkamer heeft natuurlijk veel gezegd over de onvolkomenheden. Ik zal daar zo meteen nog wat meer over zeggen, maar laat ik vast een paar opmerkingen maken. Er is een hoge rechtmatigheid als het gaat om de uitgaven en inkomsten. De Rekenkamer heeft dat ook onderschreven met een goedkeurende verklaring. We blijven binnen de foutenmarge van 1%. Veel leden — de heer Nijboer, maar ook de heer Stoffer en de heer Sneller — hebben erop gewezen dat er niet alleen maar goed nieuws is op dit punt. Dat herken ik zeer. Met name de bedrijfsvoering bij een aantal departementen verdient nog aandacht. Het aantal onvolkomenheden is ook juist in de bedrijfsvoering gestegen van 35 naar 47. Er zijn 7 onvolkomenheden opgelost, 18 nieuwe zijn erbij gekomen en 29 zijn nog niet opgelost. Er liggen ook vrij veel onvolkomenheden bij de financiële bedrijfsvoering. Rijksbreed betekent dat overigens volgens de Auditdienst Rijk — de Rekenkamer bevestigt dat — dat er geen grote schommelingen zijn in de financiële bedrijfsvoering.

De heer Azarkan, de heer Sneller, de heer Snels, de heer Nijboer, de heer Stoffer en de heer Van 't Wout hebben allemaal vragen gesteld over de financiële bedrijfsvoering. Ik kan nu niet op elk van die stukjes bij alle collega's ingaan, maar vanuit mijn rol heeft dat mijn bijzondere aandacht. In zijn algemeenheid zou ik willen zeggen dat hoewel aan de ene kant onvolkomenheden een fact of life zijn, zoals de Rekenkamer mij altijd uitlegt — toen ik een jaar geleden vroeg hoe ik in een jaar van een heleboel van die onvolkomenheden afkwam, zeiden ze tegen mij: heb geen illusies, als je een onvolkomenheid hebt, blijft die meestal een aantal jaar bij je — dit totale palet vraagt om actie van het kabinet. Daar heeft elk van de sprekers waar ik net naar verwees ook aandacht voor gevraagd. Dat betekent dat ikzelf in het kabinet niet aanstaande vrijdag maar de vrijdag daarna hier specifiek aandacht voor zal vragen, dat ik op het ministerie van Financiën hiervoor aandacht zal vragen en dat we daar gewoon met elkaar mee aan de gang moeten.

Voorzitter. Ik ga door in de categorie Rekenkamer. De vraag van de heer Van 't Wout heb ik denk ik beantwoord door te zeggen wat we additioneel gaan doen. Om hem te parafaseren: ik zou natuurlijk niet willen dat de minister-president de eerste minister-president in deze eeuw is die geen goedkeurende verklaring zou krijgen en daar mede zijn minister van Financiën op aan zou moeten kijken. Ik hoop dat we dat meteen helemaal naar tevredenheid van de VVD-fractie hebben weten te adresseren.

Voorzitter. Ik meen de heer Nijboer en de heer Sneller vroegen naar de saldibalansen. Zeer terecht dat men daarnaar vraagt. Daar is toch iets ongelukkigs gebeurd. De staatssecretaris en ik zijn ik meen die zaterdag gebeld voorafgaand aan de maandag dat we die brief hebben gestuurd. Dat laat zien dat daar evident iets niet goed is gegaan. Zoals ik de Kamer ook heb gemeld, betekent dat dat we hier nog nadrukkelijker het vierogenprincipe zullen moeten introduceren en dat we maatregelen zullen nemen om dit probleem te voorkomen. Dat vraagt iets bij de Belastingdienst en mogelijk bij de Auditdienst Rijk. Wat in ieder geruststellend is, is dat daar materieel niemand door in de problemen is gekomen, zoals de staatssecretaris en ik ook aan de Kamer hebben laten weten. Maar ik ben de eerste om te erkennen dat het niet fraai was.

Voorzitter. Een volgend punt in de categorie onrechtmatigheid, waar volgens mij meerdere woordvoerders naar vroegen, onder anderen de heer Van 't Wout. Wij gaan ten aanzien van de decentralisatie-uitkeringen nog verkennen of de Financiële-verhoudingswet moet worden aangepast.

Misschien nog één of twee opmerkingen over verplichtingenbeheer. Dat is vooral een probleem bij Financiën en Defensie. Dat betekent gewoon een opdracht voor deze beide ministeries, ook voor mijzelf en mijn ministerie, dat we beter zullen moeten sturen en eventueel ook meer capaciteit zullen moeten inzetten om dat op orde te krijgen.

Voorzitter. Dat brengt mij bij het blok over de lasten en de economie.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik hoop dat het in één keer kan, voorzitter. Wat mij opviel, is dat er vooral op het gebied van ICT en financiën heel veel onvolkomenheden waren. De minister van Binnenlandse Zaken stuurde in reactie hierop een lijvige brief — ik geloof van negen A4'tjes - waarin heel precies per onvolkomenheid wordt aangegeven hoe die wordt aangepakt, terwijl de reactie van Financiën twee A4-tjes was, zo van "dank u wel, het is goedgekeurd; het gaat eigenlijk best goed". Daarom was de Rekenkamer ook vrij hard in zijn oordeel, zo is mijn stelling. Gaat de minister van Financiën er nu voor zorgen dat er volgend jaar geen afkeurende verklaring komt? Vindt hij zichzelf daarvoor verantwoordelijk? En gaat hij zich echt inspannen om dat te voorkomen?

Minister Hoekstra:
Sterker nog, dat hebben wij ook vorig jaar gedaan. Ook bij het vorige rapport van de Rekenkamer, dat weliswaar wat beter was, maar dat ook op het gebied van financieel beheer en ICT belangrijke aandachtspunten aan het kabinet meegaf, heb ik dat bij herhaling ook in het kabinet ingebracht. De collega's naast mij zullen dat herkennen. Wij hebben daar ook een structuur voor ingericht binnen het ministerie van Financiën. Ik heb gezegd: ik wil dat dit niet alleen hoogambtelijk, maar ook politiek heel regelmatig op de agenda komt, en wel op de agenda van wat wij intern de "M-staf" noemen, waarbij de hoge ambtenaren en de politiek verantwoordelijken bij elkaar zitten. Ik voel mij daar dus zonder mee verantwoordelijk voor. Als we door te weinig tekst de indruk zouden hebben gewekt dat we dat onvoldoende serieus nemen, dan zou ik die onmiddellijk willen wegnemen. Dat is niet het geval.

De heer Nijboer (PvdA):
Het komt niet door te weinig tekst — ik heb liever minder dan meer tekst —maar door wat erin stond. Er werd gewoon helemaal niet precies op de kritiekpunten ingegaan. Dat heeft de Rekenkamer ook vastgesteld. Die heeft daarna ook weer gereageerd en die heeft gezegd: hier zijn we het niet mee eens; de minister van Binnenlandse Zaken pakt het serieus aan en de minister van Financiën krijgt nog een laatste waarschuwing. Zo is het ook gezegd.

Minister Hoekstra:
Ik denk dat ik namens het hele kabinet spreek, waarbij ik natuurlijk een bijzondere verantwoordelijkheid voor mezelf voel, als ik zeg dat we dit buitengewoon serieus nemen. We bespreken dit binnen het kabinet en we doen er ook echt meer dan het nodige aan op het ministerie van Financiën. Ik heb dat ook meer dan duidelijk geprobeerd te maken aan de Kamer, zoals ik ook nu doe, en ook aan de Rekenkamer in de diverse overleggen die we daarover gehad hebben. Maar ik zal deze feedback van de heer Nijboer — als ik het zo mag noemen — ook in gedachte houden bij de reactie van volgend jaar.

Voorzitter. Ik denk dat de minister van BZK ingaat op de lasten, de economie en de cao, maar mogelijk kan ik daar inleidend nog wat over zeggen. De heer Van Dijck vroeg waarom de burger er niets bij krijgt bij de Voorjaarsnota. Om even precies te zijn: dat debat gaan we nog met elkaar voeren. Ik zal het dan ook tot dan bewaren, maar ik wil nog wel iets opmerken over de gedachte dat het allemaal kommer en kwel is. Onze inschatting is echt een andere. Overigens is ook de Voorjaarsnota natuurlijk het moment waarop we de stand van zaken opnemen ten aanzien van de uitgavenkant van de rijksbegroting. We gaan het hele pakket bekijken bij de augustusbesluitvorming en dat slaat neer in de Miljoenennota. Maar ook daarover zullen we ongetwijfeld nog met elkaar van gedachten wisselen.

De heer Van Dijck was misschien niet complimenteus, maar wel positief over het gegeven dat er zo veel meer mensen een baan hebben. Dat onderschrijf ik zeer. Hij had het volgens mij zelf over 195.000 mensen. Dat betekent dat mensen die een jaar geleden nog thuiszaten — laten we dit op ons laten inwerken — en sollicitatiebrieven aan het schrijven waren, nu aan het werk zijn. Dat is ontzettend goed nieuws. Hij was misschien te pessimistisch over de mensen die in de bijstand zitten, want recent hebben we ook nog weer kunnen lezen dat het, onder andere door de verandering van de kindregelingen die het vorige kabinet heeft doorgevoerd, zo lijkt te zijn dat meer mensen in staat zijn om de bijstand te verlaten. Nu was participatie volgens mij nog niet eens het belangrijkste doel van die hele operatie, maar het lijkt wel een van de gevolgen te zijn. Dat lijkt mij heel goed nieuws, ook weer in de eerste plaats voor die mensen zelf.

De heer Slootweg vroeg ons nog om te kijken naar de prikkels in het belastingstelsel. Ik ben het daar zeer mee eens. Daar kijken we naar. Ook op verzoek van de Kamer kijken we welke resterende pijnpunten er nog zijn op de lange termijn als het gaat om de marginale druk. Beide onderzoeken zullen op korte termijn met uw Kamer worden gedeeld.

Voorzitter. De heer Snels vroeg naar de cao's. Zonder dat ik het gras helemaal voor de voeten van de collega wil wegmaaien, is het denk ik toch goed om te markeren dat het Rijk wel degelijk met zo'n soort bod is gekomen dat er voor de rijksambtenaren en voor de politie goede cao's zijn afgesloten. We hebben meer dan het onderste gedaan in het recente verleden. Ik heb het dan nog niet eens over het primair onderwijs, waar in een halfjaar er ongeveer eerst 8,5% en later nog een keer 1% bij is gekomen. Dat zijn zeer forse verhogingen. Het goede nieuws lijkt te zijn — ik ben altijd voorzichtig bij dit soort onderwerpen — dat nu eindelijk ook in de private sector de lonen langzaam aan het stijgen zijn. Dat is een wens die breed gedeeld wordt. De getallen die ik heb gezien van de eerste maanden, maar zeker ook van de laatste maanden van dit jaar, voor zover dat oud is, zien er beter uit dan vorig jaar. Volgens mij is dat ook weer goed nieuws.

Voorzitter. De heer Alkaya en de heer Van Dijck verwezen naar de koopkracht. Ik ben zeer met ze eens dat politici niet moeten overbeloven. Het kabinet heeft steeds proberen uit te drukken dat wij heel goed hebben willen kijken naar een hele evenwichtige verdeling van de koopkracht over de verschillende decielen, centielen of wat de doorsnijding ook precies is. We hebben willen kijken naar jong en oud, naar arm en rijk of mensen met verschillende inkomens. Dat beeld zag er evenwichtig uit. Dat beeld liet in de berekeningen van het planbureau, dat onderstreep ik, een plus zien voor heel veel Nederlanders. Maar ik heb er bij herhaling bij gezegd dat het de best mogelijke inschatting is van onze onafhankelijke rekenmeester. Dat is en kan geen belofte zijn van het kabinet.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Er is geen Nederlander die zich niet kan herinneren dat deze minister-president riep: iedereen gaat het voelen; iedereen gaat merken dat het economisch beter gaat; iedereen heeft bijgedragen aan de crisis, maar nu zal iedereen het gaan merken. Nu moet deze minister van Financiën niet zeggen "ja, geen beloftes", en noem maar op. Dat is met zoveel woorden gezegd! Nu zegt zelfs het CPB dat het zich heeft vergist en dat de inflatie veel hoger is, met name vanwege beleidsmaatregelen, btw, energie en noem maar op. Zelfs het CPB gaat nu opnieuw berekenen wat die koopkracht dit jaar feitelijk zal gaan worden. Die gaat omlaag. Mijn vraag is: komt het CPB nog voor de Voorjaarsnota met die cijfers? Als die lager is dan beloofd, gaat de minister van Financiën dat dan repareren?

Minister Hoekstra:
Even op dat laatste, als het kabinet nu in één ding heel precies is, is het wel het niet beïnvloeden van onafhankelijke instituten in de timing waarmee ze zaken naar buiten brengen. Daar ga ik me niet tegenaan bemoeien, net als de rest van het kabinet dat nooit doet. Maar dan nog even over die koopkracht. Natuurlijk hopen we allemaal dat de koopkracht stijgt, niet alleen aan de kant van het kabinet, maar ook breed in de Kamer. Natuurlijk waren we enthousiast over de doorrekening van een jaar geleden. Het is dan tenenkrommend dat het tegenvalt, maar dat is wel wat anders dan een belofte.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Deze minister van Financien zit aan de knoppen! U zit niet te hopen dat de koopkracht meevalt en dat de werkgevers het werk doen en de lonen verhogen. U zit niet te hopen, u zit aan de knoppen. U hebt een knop om de koopkracht te beïnvloeden. U kunt die btw omlaag brengen. U kunt de loonbelasting omlaag brengen. U hebt de belastingknop in handen. En deze minister, met name deze minister-president, heeft gezegd dat iedereen het gaat voelen. Heel Nederland voelt er niets van en dit is de derde keer dat ze in de steek gelaten worden. Daarom zeg ik, als we het hebben over vertrouwen en cynisme: u voedt het cynisme, want u vraagt wel heel veel offers ten tijde van crisis, maar als het geld tegen de plinten klotst, geeft u niet thuis en laat u de mensen zitten met valse beloften. Dat is het probleem waar alle burgers mee zitten. Mijn vraag is: gaat u dat repareren?

Minister Hoekstra:
Het gebeurt niet vaak, maar ik geloof dat de heer Van Dijck mij nu toch tekort doet. Ik verwijs naar mijn vorige antwoord.

De heer Alkaya (SP):
We moeten ook durven terugkijken en verantwoording durven vragen van het kabinet. Het kabinet moet ook verantwoording durven afleggen, want anders heeft dit debat weinig nut. Ik pak de begroting van het ministerie van SZW erbij en daar staat: ruim 80% van alle huishoudens gaat er volgend jaar in koopkracht op vooruit. Als we constateren dat dat niet is gebeurd, moet het kabinet zeggen: dat is ons niet gelukt, sorry, we gaan ons extra inspannen om de zaken die we al deden om de koopkracht te verbeteren nog positiever te laten uitvallen, zodat we de mensen compenseren voor de beloften die we in 2018 hebben gedaan. Niet de beloften aan de samenleving als het kabinet dat niet zo heeft ervaren, maar in ieder geval wat het zelf heeft vastgelegd in de begroting als doelstelling.

Minister Hoekstra:
Waar de heer Alkaya en ik het volstrekt over eens zijn, is dat we natuurlijk hopen dat de koopkracht verbetert. Daarvoor heeft het kabinet ook het nodige gedaan. Wij hebben bij herhaling de context geschetst. En dat zal ook de minister van SZW, die ik ken als een buitengewoon prudent en voorzichtig iemand, hebben gedaan. Dat je dan niet in elke zin er ook nog aan vastplakt "zegt het CPB" of "denkt het CPB" begrijp ik op zich wel, want dit was de inschatting. Het is wel degelijk zo, en het zal ook zo blijven bij alle koopkrachtplaatjes die we de komende jaren nog met elkaar zullen bespreken, dat de inflatie roet in het eten kan gooien, dat de wereldhandel roet in het eten kan gooien, dat bewegingen in de temperatuur wat met de energierekening kunnen doen. Dat zijn gegevens waar we nu eenmaal mee te dealen hebben. Je kunt nog zo je best doen, maar je kunt niet altijd het resultaat helemaal voorkoken.

De heer Alkaya (SP):
Als het dan in 2018 zo tegen had gezeten, waardoor die cijfers niet zijn gerealiseerd, zouden we misschien wat meer begrip kunnen tonen. Het erge is juist dat er zo veel economische groei was en dat het kabinet er alsnog in is geslaagd om een derde van de huishoudens erop achteruit te laten gaan. Ik verwacht een soort duiding van het kabinet van wat het gedaan heeft en wat niet goed heeft gewerkt en wat het anders gaat doen. In plaats daarvan horen we van het kabinet: het is te hopen dat we het dit jaar wel halen, maar we gaan hetzelfde doen.

Minister Hoekstra:
Het staat de heer Alkaya vanzelfsprekend vrij om het kabinet de maat te nemen, ook over wat er met de economie gebeurt en hoe dat neerslaat bij burgers. Maar de heer Alkaya kent ook mijn opvatting dat ik in zijn algemeenheid vind dat het politici past om bescheiden te zijn als het gaat om het aan zichzelf toeschrijven van economisch succes en van wat er gebeurt in de economie. Wij zijn een klein land met een middelgrote, zeer open economie, die buitengewoon gevoelig is voor wat er in de rest van de wereld gebeurt. Gaat het goed met de wereldhandel, dan gaat het zeer goed met de Nederlandse economie en vice versa. Daarom zegt het kabinet ook niet dat wat er nu in de economie gebeurt aan ons te danken is. Nee, dat hebben eerdere sprekers al gezegd, dat is te danken aan al die mensen die elke dag weer vroeg opstaan en hard aan het werk gaan. Daar heeft het mee te maken, plus met de redelijk florerende economische wereldhandel.

De voorzitter:
Tot slot, de heer Alkaya.

De heer Alkaya (SP):
Tot slot, voorzitter. Kijk, ik ben consequent. Ik denk en ik ben ervan overtuigd dat de rol van de overheid in de economie groot is en dat, als de economie goed gaat of slecht gaat, de overheid zichzelf dat kan aanrekenen. De overheid maakt zichzelf nu bewust heel klein. Het is een keuze om niet de minimumlonen te verhogen. Het is een keuze om geen loonmaatregelen door te voeren. Het is een keuze om geen winstdeling te stimuleren binnen bedrijven waar winst wordt gemaakt. Maar ik zie zowel in de eerste termijn van de VVD als nu ook bij het kabinet dat ze selectief zijn. De goede dingen komen door het kabinet, maar als het tegenvalt, komt het niet door het kabinet. Van die selectiviteit moeten we af, want anders heeft het Verantwoordingsdebat natuurlijk ook geen zin. Ik houd mijn hart vast voor 2019.

Minister Hoekstra:
Ik heb juist willen zeggen dat ik het goede nieuws niet naar mezelf of naar het kabinet toe wil harken. Dat zou ik pronken met andermans veren vinden. Daarom heb ik dat willen zeggen.

Dank voor de opmerking van de heer Alkaya over zijn consequentheid en consistentie. Daar ga ik op een later moment ongetwijfeld nog eens mijn voordeel mee doen.

Dat brengt mij bij de aanvullende post en niet geheel verrassend bij de heer Snels. Ik zie hem vanuit mijn ooghoek.

De voorzitter:
De heer Van 't Wout.

De heer Van 't Wout (VVD):
Voordat de minister naar het volgende blok gaat, wil ik vragen of mijn vragen daarover misschien nog in de categorie overig zaten. Ze hadden hier wel mee te maken. Volgens mij is de minister er net zoals ik wel van overtuigd dat we als overheid echt ons deel gedaan hebben om ervoor te zorgen dat mensen zich allemaal beter voelen. Nu mogen we, denk ik, de bedrijven wel aanspreken om hun deel ook te leveren, waar mogelijk. U heeft dat eerder gedaan en ik vroeg om dat te blijven doen.

Het tweede is, en volgens mij heeft u dat zelf ook wel eens ergens in een lezing toegegeven, dat we in den brede zien dat er een groot economisch vraagstuk ligt. De SP verwijst daar ook naar. Zij heeft denk ik heel andere oplossingen dan ik, maar er ligt wel een vraagstuk in de zin dat we wereldwijd zien dat economische groei en lonen steeds meer uit elkaar beginnen te lopen. Ik had u gevraagd: ziet het kabinet nu mogelijkheden, met al die grote studies die we aan het doen zijn naar het belastingstelsel en de arbeidsmarkt enzovoort, om specifiek ook aan dat vraagstuk aandacht te geven?

De voorzitter:
De minister.

Minister Hoekstra:
Dank voor het rappeleren. Dat eerste punt, die oproep, heeft de heer Nijboer mij vaak laten herhalen. Die doe ik dan ook altijd keurig. Mijn voorganger heeft die gedaan, ik heb hem zelf gedaan en de minister-president heeft die in het verleden weleens gedaan. Ik zal zeker niet beweren dat het dankzij al die aanmoedigingen is, integendeel, maar we zien in de lonen in de private sector gewoon wel een positieve beweging. Overigens is het wel typisch ... Het heeft nu wel heel erg lang geduurd totdat hoogconjunctuur en krapte op de arbeidsmarkt uiteindelijk leidden tot een positieve ontwikkeling van de lonen.

Nu kom ik op de meer fundamentele vraag van de heer Van 't Wout. Die gaat er natuurlijk ook over dat we de koek in Nederland nog steeds zeer evenwichtig verdelen, denk ik. Maar het is op zichzelf waar of het lijkt waar te zijn — laat ik voorzichtig formuleren — dat in de afgelopen tien jaar meer van de extra koek bij het bedrijfsleven dan bij de burger terecht is gekomen. Dat lijkt op zichzelf zo te zijn. En dat betekent dus dat je daar beleid op moet maken. Wat mij betreft heeft dit kabinet dat in het regeerakkoord ook absoluut geprobeerd te doen, door zeer fors te willen investeren in de samenleving, waar ik zo nog wat over ga zeggen, en door ook zeer fors de lasten te verlagen ten opzichte van het basispad, met name ook voor burgers.

Maar dat blijft natuurlijk bij elke tussenstap, bij elke Miljoenennota en de augustusronde die daaraan voorafgaat, een puzzel om met elkaar te leggen. Dan zul je dit soort dingen ook moeten meewegen. Dan zul je moeten kijken naar de overheidsfinanciën, naar de investeringen die je doet en naar de lasten. Dat zullen we ook deze augustusronde weer doen.

De heer Van 't Wout (VVD):
Dat is prima, maar dat was niet helemaal mijn vraag. Ik ben het met u eens dat het regeerakkoord op dit vlak verstandige dingen doet, anders had de VVD ook niet haar handtekening eronder gezet. Wat ik zie in de discussie over lonen en economische groei is dat Nederland een vrij positieve uitzondering is op wat er in veel westerse landen gebeurt. Ik heb in mijn betoog alleen ook gezegd: al die trends die in andere landen op dat systeem inbeuken, komen de komende tien, twintig jaar. Ik heb het dus echt even over een wat langere termijn, over een kabinetstermijnoverstijgend vraagstuk, waar wij ook mee te maken hebben. Daarom zul je dingen op de arbeidsmarkt moeten doen en in de fiscaliteit. Mijn vraag was: kunt u, met alle onderzoeken die we nu doen en die ook echt over de langere termijn gaan en daar allemaal aan raken, ervoor zorgen dat er specifiek voor dit vraagstuk aandacht is? Ik besef overigens heel goed dat de oplossing daarvoor heel ingewikkeld is, want niet alleen gaat er een groter deel naar bedrijven, er gaat ook een veel groter deel naar de rijksoverheid. We hebben namelijk gewoon een uitdijende collectieve sector. Dat vormt ook een ingewikkeld vraagstuk, maar ik denk dat er in de dingen die het kabinet al doet, een kans ligt om hier voor de toekomst wat te betekenen.

Minister Hoekstra:
Dan heb ik de vraag van de VVD nu nog beter begrepen, denk ik. Ook die trend herken ik. Nederland is daar in positieve zin een uitzondering op.

De voorzitter:
Ik hoor een telefoon overgaan. Van wie was die?

De heer Van 't Wout (VVD):
Van onze woordvoerder digitaal.

De voorzitter:
Van de woordvoerder digitalisering, meneer Middendorp dus. Goed. De heer Nijboer?

Minister Hoekstra:
O, ik dacht dat ik nog een antwoord verschuldigd was.

De voorzitter:
Sorry.

Minister Hoekstra:
Ik dacht: ik houd zo lang mogelijk mijn mond. Ik was zo benieuwd naar wat er komen ging!

De voorzitter:
Ik was aan het nadenken over wat voor een straf je daarvoor zou kunnen verzinnen. Een waarschuwing.

Minister Hoekstra:
Ik kijk snel even of ik mijn eigen telefoon deze keer wel uit heb staan, voorzitter. Overigens liggen er voor Nederland allerlei subtrends onder en wordt er af en toe nadrukkelijk afgeweken van het buitenland, maar er zijn ook ontwikkelingen waar je vraagtekens bij kunt zetten. Neem bijvoorbeeld wat er in Nederland is gebeurd ten aanzien van de zzp'ers. Je ziet dat de groei van het aantal zzp'ers in Nederland veel groter is. We zaten aanvankelijk veel lager, maar we hebben een veel grotere groei gehad. Dat is niet allemaal problematisch, maar het betekent wel dat de arbeidsmarkt fundamenteel verandert. Dit is echter zo'n beschouwelijke vraag, dat ik het ingewikkeld vindt om deze helemaal recht te doen in de korte tijd die mij nu gegeven is. Ik zou willen voorstellen dat we óf een keer schriftelijk terugkomen op deze vraag met een perspectief — dat lijkt me iets voor de minister van SZW en mijzelf — óf dat we in de Miljoenennota aandacht eraan besteden, want die zou zich er ook voor lenen. Of dat dan een speciaal kadertje Van 't Wout wordt of iets anders, dat laat ik even in het midden.

De heer Van 't Wout (VVD):
Een speciaal kadertje in de Miljoenennota zou natuurlijk fantastisch zijn. Ik proef in ieder geval dat de minister het erkent als een groot vraagstuk en dat hij een manier gaat zoeken — misschien moeten we beide doen — om hier wat uitgebreider op terug te komen, samen met de minister van SZW. Ik snap dat dat nu niet kan. Over dit thema kun je een hele week debatteren, als je wilt. Dat is ook omdat het zo belangrijk is. Het is goed dat we er op een ander moment uitgebreid op terugkomen.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik vind het een heel goed thema dat de VVD aansnijdt: de inkomens van de mensen komen niet mee met de economie. Mensen met lage en middeninkomens profiteren niet genoeg. Daar heeft het beleid wel effect op. Als je 4 miljard winstbelastingverlaging geeft, profiteren bedrijven daarvan. Als je de btw en de energierekening verhoogt, staat de koopkracht onder druk. Je kunt daar gek bij staan te kijken, maar je ziet het gebeuren. Ik vraag het kabinet daarom om die aspecten en de verdeling tussen het bedrijfsleven en de gewone mensen, in het kader Van 't Wout te betrekken. Is de minister daartoe bereid?

Minister Hoekstra:
Vanzelfsprekend, waarbij ik tegen de heer Nijboer nog een keer zou willen zeggen dat, los van politieke verschillen die er in dit huis vanzelfsprekend zijn, de meeste leden zullen erkennen dat de balans grosso modo behoorlijk evenwichtig is. De balans die we in Nederland tussen bedrijven en burgers hebben gelegd, is vergeleken met vrijwel alle andere landen ter wereld, behoorlijk evenwichtig. Ik zeg niet dat het niet nog beter kan. Ik vermoed bovendien dat de heer Nijboer hem echt anders zou willen leggen. Maar ik zou willen benadrukken in welke context we naar dit probleem moeten kijken. Nederland is een van de meest egalitaire landen ter wereld, al mag ik de term "ginicoëfficiënt" niet meer gebruiken, geloof ik. Volgens mij vinden wij met zijn allen dat daar heel veel goede aspecten aan zitten. Maar we moeten de context niet uit het oog verliezen als we deze discussie voeren.

De heer Nijboer (PvdA):
Dat is gewoon een politieke opvatting natuurlijk. Als multinationals hier gevestigd zijn, maar helemaal niets bijdragen, vinden wij dat onredelijk. Gelukkig komt de coalitie daar langzamerhand ook toe. Ik zou het andere aspect willen benadrukken, namelijk de rol die de overheid zelf heeft in loonvorm. De leraren staken nog steeds voor minder werkdruk, maar ook voor een betere beloning. Er zijn heel veel cao's nog niet afgesloten. Ook in dat kader — bij de overheid werken immers miljoenen mensen — moet er boter bij de vis geleverd worden als we het echt belangrijk vinden. Wilt u ook bij de Miljoenennota de vraag betrekken of daar ruimte voor te maken is, voor de mensen die in de publieke sector belangrijk werk doen, zoals politieagenten en onderwijzers?

Minister Hoekstra:
Wij kijken natuurlijk altijd in z'n algemeenheid naar de problematiek, maar ik zou willen herhalen dat een van de eerste cao's met een, ik zal niet zeggen een royaal bod, maar wel een dusdanig stevig bod dat het geaccepteerd werd, is afgesloten met de politie. Vervolgens is vlak ervoor of erna een soortgelijke cao afgesloten voor de rijksambtenaren. In het primair onderwijs is er significant geld bij gekomen. In een halfjaar of acht maanden is er 9,5% bij gekomen. Laten we eerlijk zijn: dat gaat wel om forse bedragen. Ik was twee weken geleden zelf nog op een school. De lerares die ik daar sprak, zei dat ze het wel merkte, maar dat het nog steeds lager is dan het secundair onderwijs. Dat is ook waar. We moeten ook hier kijken dat de rijksoverheid het hare doet om deze problemen te adresseren. Dat is volgens mij belangrijk om in deze discussie mee te nemen.

Voorzitter. Ik was aangekomen bij de CW en de aanvullende post. De heer Snels vroeg naar de bestedingen en de eerder gedane toezegging. Ik ben het met de heer Snels eens dat het navolgbaar moet zijn wanneer middelen worden overgeheveld van de aanvullende post naar de departementale begrotingen. In de brief die u deze week van mij heeft ontvangen, geef ik volgens mij ook aan hoe ik die navolgbaarheid verbeter met een bijlage bij de begrotingshoofdstukken en hoe ik er extra op zal toezien dat er een toelichting conform de vereiste van CW 3.1 wordt gegeven bij voorstellen met significante financiële gevolgen. Ik zou erbij willen zeggen — en dat zal de heer Snels herkennen — dat dit wel echt een kwestie van learning by doing is, en van de schroef elke keer een beetje verder aandraaien.

We hebben dit debat weleens eerder met elkaar gevoerd, waarbij ik vrij eerlijk heb gezegd dat het aantal telefoontjes dat op Financiën binnenkwam met "moet dat nou?" gedurende de eerste helft van 2018 is opgedroogd. Toen was het natuurlijk een nieuw instrument. Ik herken dus dat we de perfectie nog niet benaderd hebben, maar volgens mij zetten we wel stappen vooruit.

De heer Snels (GroenLinks):
Even voor alle helderheid: ik heb de brief van de minister gelezen. De navolgbaarheid van de aanvullende post staat daarin inderdaad goed verwoord. Mij ging het er heel specifiek om dat artikel 3.1 wordt verwoord en verantwoord op het moment waarop de informatie over de overboekingen van de aanvullende post naar de departementen gaat. Volgens mij is dat belangrijk voor de commissies in deze Kamer. Zij kunnen dan eindelijk ook eens vragen aan de betreffende bewindslieden gaan stellen over artikel 3.1. Precies dat punt stond wat mij betreft niet scherp genoeg in de brief.

Minister Hoekstra:
Even heel precies: voor mij staat voorop dat de Kamer de toelichting conform 3.1 moet krijgen. Dat is nodig voor parlementaire bespreking. Dat kan in de begroting zelf, of in een aparte brief. Dat staat voor mij op geen enkele manier ter discussie. Ik zal in de monitoring ook aandacht vragen voor de toelichting bij die overgehevelde aanvullendepostonderwerpen. Ik hoop dat de kijkers thuis het nog kunnen volgen. Dat is volgens mij zo ver als ik nu kan gaan. Ik vraag de heel Snels daarbij om enig begrip.

Voorzitter. De minister-president heeft vrijwel alles en meer gezegd over wat er over de Monitor Brede Welvaart te vertellen viel. Volgens mij is er één ding blijven liggen van de heer Snels. We hebben daar vaker plenair contact over. Ik zou hem willen toezeggen dat wij daar ook echt aandacht aan zullen besteden bij de Miljoenennota. Dat is niet zozeer een herhaling, maar ik denk een verversing van en een aanvulling op een eerdere toezegging die ik aan hem heb gedaan. Ik denk namelijk dat we allemaal de problematiek zien. Ik sluit aan bij het antwoord van de minister-president als ik zeg dat het nog niet zo makkelijk is om dat op een manier te doen die zich vervolgens logisch verdraagt met de Miljoenennota-stukken. Maar ik ga daar wel echt werk van maken.

Ik ben dan bij de onderbestedingen, bij Defensie en IenW, en de investeringen daar. De vraag van de heer Van Dijck, de heer Slootweg en de heer Sneller was waarom het geld niet wordt uitgegeven. Eigenlijk vroegen zij niet eens zozeer waarom het nou niet wordt uitgegeven, als wel hoe het kan dat er toch weer geld bij komt. We hebben het debat over de Voorjaarsnota nog voor de boeg, maar laat ik het voor Defensie even uit mijn hoofd doen. Bij Defensie doen we een additionele investering. Wij denken als kabinet dat dit broodnodig is, gegeven de uitdagingen die er zijn en gegeven de Welsh Pledge. We houden natuurlijk wel bewust rekening met de onderuitputting die er vorig jaar was. Even uit mijn hoofd: volgens mij komt er dit jaar 10 miljoen bij en loopt dat op naar een bedrag tussen de 400 en 500 miljoen, of een kleine half miljard. Vervolgens daalt het weer naar, ook weer uit mijn hoofd, 162 miljoen structureel. We hebben daarin dus wel degelijk rekening gehouden met de onderuitputting van vorig jaar.

Overigens is het goede nieuws hierbij echt dat dit geld van Defensie gewoon ter beschikking blijft en de komende jaren ook uitgegeven zal worden. De minister-president verwees daar ook naar.

Voorzitter. Er waren ook nog een paar vragen naar het waarom, onder andere van de heer Slootweg en de heer Sneller. De heer Nijboer verwees daar ook al naar. Het is toch een combinatie van een aantal dingen waarom dit bij Defensie en bij Infrastructuur speelt. Als je kijkt naar 2018 heeft het te maken met het moment waarop het kabinet is begonnen. Het kabinet is begonnen op 26 oktober 2017 en heeft welbewust vanaf de start ambitieus willen zijn. Dat betekent dat er in die aanloop veel moest gebeuren. Dat is op een heleboel onderwerpen gelukt. De bewindspersonen van Infrastructuur en Defensie hebben daar ook echt keihard aan gewerkt, maar dat is niet ten volle gelukt, daar zal ik gewoon eerlijk over zijn. Tegelijkertijd hebben we wel vele miljarden extra uitgegeven op alle onderwerpen, maar zeker ook op deze twee.

Tweede reden waarom het minder hard loopt dan we willen, is dat er juist op deze twee onderwerpen zulke enorme bedragen bij zijn gekomen en dat je hier de keerzijde ziet van iets wat we eerder met elkaar als heel positief hebben benoemd, namelijk de stand van de Nederlandse economie, in combinatie met de fantastische werkgelegenheid die we op dit moment hebben. Hadden we dit geld voor infrastructuur een jaar of vijf, zes geleden gehad, dan was het veel eenvoudiger geweest om bouwers aan het werk te zetten. Dan was het veel eenvoudiger geweest om een deel van het geld aan Defensie uit te geven. We hebben wel te maken met die dynamiek.

Ik heb na het beraad in het kabinet ook weer met de minister van Infrastructuur en de minister van Defensie expliciet gekeken wat we kunnen doen om dat geld wel uit te geven aan goede plannen. De bewindspersonen zijn de eerste die dat heel graag willen, want die staan voor hun eigen winkel en die willen dolgraag dat we die dingen doen waar de samenleving behoefte aan heeft, in dit geval veiligheid en bereikbaarheid en vervoer.

De heer Sneller (D66):
Als het gaat om het terugspoelen van de film kan ik het helemaal volgen, maar wat ik niet zo goed snap, is hoe het van de aanvullende post naar het ministerie gaat. Dan vindt er een check plaats door het ministerie van Financiën of dit kan worden uitgegeven en of de bestedingsplannen kloppen en dan klopt het niet. Wat gaat er in die laatste schakel dan fout?

Minister Hoekstra:
Volgens mij kloppen de bestedingsplannen op zichzelf wel maar treedt er af en toe vertraging op in de executie. Sommigen in uw commissie zullen die situatie veel beter kennen dan ik, want die zitten ook in de commissie van Infrastructuur. Zie wat er op dit moment gebeurt bij alle infrastructurele projecten in Nederland, of het nou gaat om een weg of om een gebouw of om iemand die een nieuw appartement koopt en een keuken wil aanleggen. Het is behoorlijk lastig om dan iemand aan het werk te krijgen. Ik begrijp heel goed dat er vervolgens vertraging ontstaat bij de executie van die projecten, want we hebben te maken met enorme schaarste.

De heer Sneller (D66):
Maar stel, ik ben minister en ik vraag rondom de Voorjaarsnota om dat toe te voegen aan mijn begroting, dan laat ik mijn bestedingsplan zien en dan kijkt de minister van Financiën toch ook of het aannemelijk is dat het dit jaar nog wordt uitgegeven, voordat het wordt overgemaakt naar de departementale begroting? Bij het jaarverslag blijft het vervolgens liggen, terwijl wij inderdaad al eerder de waarschuwing hebben afgegeven of dat wel gaat lukken. Dat zorgt toch voor volatiliteit in die begrotingen waardoor nou weer die onderuitputting blijft.

Minister Hoekstra:
We kijken zeker of het aannemelijk is. Tegelijkertijd hebben wij heel breed de wens om te investeren. Als het in ieder geval redelijk aannemelijk is en het ministerie er knetterhard zijn best voor doet, is het ook raar om het om te draaien en als ministerie van Financiën te zeggen: "wij houden het geld maar in de tas". Dan zou ik ook van spelbederf beschuldigd worden door de collega's in het kabinet en zeker ook door de Kamer, want die zou zeggen: "luister eens, dat was nou de afspraak". Ik kan niet beloven, zeg ik tegen de heer Sneller en tegen de heer Van Dijck, dat dit onderwerp zich niet in de toekomst gaat voordoen, zij het in veel mindere mate, hoop ik, om de simpele reden dat de werkgelegenheid zich in de afgelopen paar maanden zo heeft ontwikkeld dat het nog weer krapper is geworden.

De heer Sneller (D66):
Dat is ook mijn vrees. Volgens mij delen we die. Dat betekent dat het rond de Voorjaarsnota redelijk aannemelijk was dat het nog in 2018 zou worden uitgegeven en dat dat gewoon niet gelukt is?

Minister Hoekstra:
We maken natuurlijk een zo goed mogelijke inschatting. Maar ik kan me het debat over de Voorjaarsnota, dat we nu eigenlijk al aan het oefenen zijn voor dit jaar, van vorig jaar herinneren. Toen hebben we op dat moment in de tijd al gezegd, dat was volgens mij ook prudent, dat we rekening hielden met significante onderbesteding. Dat was toen ook de discussie. Die was eerlijk gezegd toen de andere kant uit, want ik kan me in ieder geval een van de woordvoerders herinneren die mij toen verweet: waarom gooit u nu de handdoek al in de ring? Die zei toen: waarom geef je het nu op? Volgens mij zoekt het kabinet daar het redelijke midden in.

De voorzitter:
Ik wil toch even kijken hoe ver u bent met het beantwoorden van de vragen.

Minister Hoekstra:
Ik was klaar met dit blokje. Ik heb "overig" nog over.

De voorzitter:
Dan wil ik toch voorstellen dat de minister dit afmaakt. Dan krijgen de woordvoerders de gelegenheid om vragen te stellen.

Minister Hoekstra:
Voorzitter. De heer Slootweg stelde nog een paar vragen over de versnelde executie van in beslag genomen goederen. Ik zal onmiddellijk bekennen dat het antwoord op de vraag of de waarde daarvan te sterk zou verminderen, mijn niveau van parate kennis ontsteeg. Ik kan hem daarom, na ruggespraak met het ministerie van JenV, wel melden dat er wordt gewerkt aan een integrale afpakmonitor. Daarbij wordt ook rekening gehouden met de constateringen uit het WODC-rapport Integraal afpakken van crimineel vermogen. Er zal ook worden gekeken hoe er wordt gerapporteerd. Maar ik moet er wel bij zeggen dat niet moet worden vergeten dat het in beslag nemen van goederen verschillende doeleinden kan hebben, waaronder waarheidsvinding. Dat is natuurlijk wat anders dan die goederen vervolgens weer te gelde maken. Maar ik vond de gedachte wel dusdanig interessant dat ik er zelf ook nog een keert mijn licht over zal opsteken bij de bewindspersonen van Justitie en Veiligheid.

Voorzitter. De vraag over het mbo is beantwoord door de minister-president.

De heer Van Dijck vroeg nog naar Syrië en de kosten van asiel. Volgens mij heeft de minister-president daar wat over gezegd. Wij houden die kosten niet apart bij. Ik zou ook niet weten hoe wij dat zouden moeten tracken. Wij houden bij wat de kosten zijn van bijvoorbeeld het COA, de IND en de instituten.

Voorzitter. De heer Snels vroeg naar de files en welke conclusies wij trekken. Ik heb met interesse kennisgenomen van de resultaten van het onderzoek van de Rekenkamer. Een vorig kabinet heeft besloten tot het verhogen van de maximumsnelheid, omdat dat beter aansluit bij de wensen van degenen die zich willen vervoeren. Ook speelt mee dat de reistijd wordt verkort. Van de in het Rekenkamerrapport genoemde 8% reductie is bij de besluitvorming aangegeven dat dit een theoretisch maximum is en dat de werkelijke reductie lager zal liggen.

Voorzitter. De heer Nijboer vroeg nog naar de politieagenten. Ik meen dat die vraag eerder schriftelijk is beantwoord door JenV.

De minister-president is al ingegaan op de vragen over de jeugdzorg.

Dan vroeg de heer Slootweg nog naar de zorgkantoren. Zijn die nu met de juiste instrumenten ingericht om te meten? Voor de introductie van het kwaliteitskader zijn in 2022 meer dan 37.000 extra fte nodig ten opzichte van 2016. Zorgkantoren hebben in de kwaliteitsplannen met instellingen afspraken gemaakt over de verbetering van de zorg en de doelmatige besteding van extra middelen. Onderdeel daarvan is ook — dat zullen de woordvoerders volksgezondheid herkennen — dat er afspraken zijn gemaakt over de toename van het benodigd personeel. Als het nou zo zou zijn dat verpleeghuizen zich niet aan die afspraken houden, dan kan er ook worden teruggevorderd, verrekend en gekort, al is dat op zichzelf natuurlijk niet de bedoeling.

Voorzitter. De heer Bruins vroeg zeer terecht naar de revolverende fondsen. Ik onderschrijf vele, meer filosofische dingen die hij tijdens zijn inbreng naar voren heeft gebracht, maar ik onderschrijf ook heel praktisch de notie van zuiverheid van begrippen. Een revolverend fonds mag geen label zijn van een subsidieregeling. Overigens laat de geschiedenis zien dat wij politici het weleens lastig vinden om datgene wat voor iets bedoeld was, ook altijd daarvoor te blijven bestemmen. Mijn voorzichtige waarneming is dat fondsen daar lang niet altijd een uitzondering op zijn. Maar ik zal over dit specifieke onderwerp blijven rapporteren, in ieder geval bij de Miljoenennota.

Ik zal toch nog even kort reageren op de vraag van de heer Bruins over reflectie op de modellen. Dat sluit eigenlijk aan bij de derde M van de heer Nijboer, namelijk de mensen. Ik denk dat die modellen ons allemaal helpen, dat ze nodig zijn om geïnformeerd te worden over beleid. Het zijn mijn woorden, maar de voorzitter van het planbureau heeft iets anders maar eigenlijk wel iets soortgelijks gezegd: we hebben af en toe last van koopkrachtplaatsjesfetisjisme. Dan praten we heel lang over het laatste stukje achter de komma, terwijl we allemaal — ik sluit dan zeer aan bij de heer Bruins — weten dat dat de werkelijkheid is samengeperst in een tabelletje met getallen. Dat is iets anders dan wat er aan de keukentafel beleefd wordt. Dan zijn we ook weer terug bij diegene die wel een baan heeft in plaats van een uitkering. Financieel maakt dat uit, maar het maakt natuurlijk vooral heel veel uit voor iemands levensgeluk. Dus ik deel zeer de notie van de heer Bruins dat we dit echt moeten zien in de categorie "hulpmiddel" en dat we het niet moeten verabsoluteren.

Voorzitter. De minister-president heeft voor de vragen over de pensioenen al verwezen naar het pensioendebat, maar vandaag was wel echt het laatste debat van de heer Van Rooijen. We hadden weleens eerder de indruk dat het zijn laatste debat was en toen heb ik hem ook gecomplimenteerd en gedankt voor zijn inbrengen en kritische vragen. Toen heb ik volgens mij ook opgemerkt dat het mijn verwachting is dat hij hier op enig moment, lang nadat wij allemaal vertrokken zijn, opnieuw voor de poort staat en dat wij zijn eeuwige jeugd volgens mij allemaal bewonderen. En, voorzitter, heeft iemand u er al eens op gewezen dat de heer Van Rooijen in het verleden ook staatssecretaris is geweest?

De voorzitter:
Dat is ons allemaal ontgaan.

Minister Hoekstra:
Dat wordt namelijk nog weleens over het hoofd gezien.

Voorzitter, dat brengt mij volgens mij aan het einde van mijn blok "overig".

De voorzitter:
Goed, dank je wel.

Ik zie u staan, meneer Nijboer. Ik wil toch eerst iets zeggen. Jullie hebben allemaal een tweede termijn en bijna iedereen had een uitgebreide spreektijd. Er is ook uitgebreid geïnterrumpeerd en daarom wil ik nu eigenlijk één korte vraag toelaten en over de rest zou ik willen zeggen: tweede termijn.

Meneer Nijboer, geef eens het goede voorbeeld.

De heer Nijboer (PvdA):
Voorzitter, ik heb niet zozeer een vraag. Ik had nog een vraag gesteld over incidentele en structurele ...

De voorzitter:
Prima, dat mag. Dat is inderdaad niet beantwoord.

De heer Nijboer (PvdA):
... onderbesteding en bij welke departementen dat neerslaat.

Minister Hoekstra:
In de formulering van de heer Nijboer zit toch een beetje besloten dat het kabinet dat niet zou willen delen en daarover wil ik in ieder geval elk misverstand wegnemen. Volgens mij heb ik eerder ook toegezegd dat wij bij de Kamer zullen terugkomen op wat incidenteel en wat structureel is. Als je onderbesteding tegenkomt, dan wordt die zo om en nabij de jaargrens definitief en dan is het lastig om al precies te zeggen wat incidenteel en wat structureel is. Een deel daarvan zal ik kunnen beantwoorden bij het debat over de Voorjaarsnota, maar een stuk zal echt moeten wachten tot de Miljoenennota en dus tot het debat over de Financiële Beschouwingen.

De voorzitter:
De heer Nijboer, tot slot.

De heer Nijboer (PvdA):
Hier kom ik in tweede termijn nog even op terug, maar van die 5,2 miljard wordt een deel meegenomen. 2,2 miljard daarvan gaat naar infrastructuur en Defensie. Dat staat op de begroting en dat betekent dat je nog 3 miljard over hebt. Ik wil gewoon graag precies weten welk deel van die 3 miljard onder die 1%-norm gaat, zodat het geen schade doet aan de uitgaven, en welk deel naar de aflossing van de staatsschuld gaat. Dat vind ik gewoon een hele terechte vraag. Ik heb die vraag ook al een paar keer eerder gesteld, ook in debatten, maar in de schriftelijke beantwoording krijg ik alleen maar het antwoord: het merendeel gaat mee. Het gaat over 2 miljard en dat is meer dan het Rijk per jaar aan het mbo uitgeeft! Het is dus een hele redelijke vraag.

Minister Hoekstra:
Ik wil met alle liefde nog eens een keer kijken naar de precisie van die antwoorden, maar ik meen eerlijk gezegd wel dat ik daar al meerdere keren meer dan te goeder trouw antwoord op heb gegeven. Maar ik zal het bestuderen en zo nodig zal ik de heer Nijboer nog schriftelijk van een antwoord voorzien.

De voorzitter:
Meneer Alkaya, alleen als er een vraag niet is beantwoord. U heeft echt de meeste interrupties van iedereen gedaan. Dus, is er vraag blijven liggen? Zo niet, dan dank u wel.

De heer Alkaya (SP):
Nee, voorzitter, maar dan ben ik zo'n beetje wel de enige die recht doet aan dit debat.

De voorzitter:
Nou ... Nee, dat kan niet.

De heer Alkaya (SP):
We zijn toch verantwoording aan het vragen aan het kabinet.

De voorzitter:
Zeker. Ik zie dat u door de heer Van Raan wordt geknuffeld! U mag wel een vraag stellen, hoor.

De heer Alkaya (SP):
Dan zou ik tegen uw regels ingaan en dat durf ik niet.

De voorzitter:
Nou, dank u wel. U heeft nog een tweede termijn.

Minister Hoekstra:
Wat een gezag heeft u toch, voorzitter.

De voorzitter:
Gelukkig zijn die Kamerleden er ook.

De heer Van Raan (PvdD):
De wel gestelde vraag, maar niet beantwoorde vraag over het GLB en de uitspraak van de minister dat het GLB aan een nieuwe herziening toe is. Hij werd daarbij op zijn wenken bediend door de Rekenkamer, want die stelt dat het inderdaad niet klopt en dat er inderdaad van alles mis mee is. Graag een reflectie op welke verantwoording hij daarover gaat afleggen. Wat gaat hij daaraan doen?

Minister Hoekstra:
Wat ik daarover gezegd heb, is volstrekt conform kabinetsbeleid. Wij vinden dat het, als je kijkt naar de uitgaven van de Europese Unie, nodig is om die te hervormen. Dat zal de heer Van Raan misschien minder behagen, maar het kabinet is van mening dat Nederland een buitengewoon effectieve landbouwsector kent, maar dat dat lang niet overal in Europa het geval is. Dan moet je je afvragen of die landbouw op die andere plekken in Europa op deze manier gefinancierd zou moeten blijven worden. Daarnaast heb ik kritische opmerkingen gemaakt over de manier waarop we cohesiegelden uitgeven. Daar is het probleem wat betreft het kabinet zeker niet kleiner.

De heer Van Raan (PvdD):
Dat zie ik dus inderdaad als een herziening van de subsidies in het GLB. Dan wachten we af wat dat wordt.

Minister Hoekstra:
We moeten wel uitkijken dat we niet al te frivole conclusies trekken, dus ik zou de heer Van Raan toch willen suggereren om dit debat nog eens te hernemen met de minister van LNV. Die kijkt daar ongetwijfeld al naar uit.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de minister ... O, de minister-president?

Minister Rutte:
Mag ik even iets zeggen? Ik zei tegen de heer Van Rooijen dat hij onzin sprak. Dat vind ik te kort door de bocht. Dat neem ik terug.

De voorzitter:
Kijk. Het is ook wel mooi om mee te maken dat iemand iets terugneemt.

Minister Rutte:
Al kost het ook weer tijd, natuurlijk.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Voorzitter. Dat is een goede basis voor verdere discussie aan de overkant. Dank u zeer.

Minister Rutte:
Absoluut.

De voorzitter:
Zo is het ook wel mooi inderdaad. Dan geef ik nu het woord aan de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Minister Ollongren:
Dank u wel, voorzitter. Dank aan eenieder voor de inbreng in eerste termijn. Het is toch een bijzonder moment dat ik hier bij mag zijn als minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Ik geloof zelfs dat het in zekere zin een primeur is, maar ik denk dat het goed is en ik denk dat het belangrijk is. Er zijn vandaag ook vragen gesteld over de ICT, over de informatiebeveiliging, over de bedrijfsvoering. Traditioneel gaat een groot deel van het debat hier ook daarover, vandaar de afspraak dat ik hier als verantwoordelijke voor de coördinatie van dat soort zaken ook bij ben. Dat vind ik een goede stap, maar ik realiseer mij ook heel goed dat ik daarmee ook een bepaalde verantwoordelijkheid op mijn schouders heb gekregen.

Laat ik meteen zeggen tegen iedereen die de onderwerpen ICT en informatiebeveiliging hier aan de orde heeft gesteld — dat waren bijna alle sprekers vandaag — dat ik dat mét de leden die daarover hebben gesproken een belangrijk onderwerp vind, dat ik het ook herken en dat ik mij heel erg bewust ben van het feit dat de Kamer hier vaker kritisch over is geweest, dit kritisch volgt en daar ook aandacht voor vraagt van het kabinet. Met andere woorden: ik deel hun zorg. Daarom heeft het kabinet ook vorig jaar in oktober besloten om de minister van BZK op dat terrein extra bevoegdheden te geven en de problemen echt rijksbreed aan te pakken. Ik heb de Kamer daarover in oktober een brief gestuurd. Dat is dus de manier waarop we dat willen aanpakken. Daarmee zal het niet van de ene op de andere dag opgelost zijn. Ik maak mij op dat punt helemaal geen illusies, maar we denken dat we daarmee wel een stap hebben gezet in de goede richting.

Ik loop de vragen een beetje langs die daarover zijn gesteld en begin met de heer Van 't Wout, die ook als eerste daarover sprak. Hij vroeg aan het kabinet, en aan mij in het bijzonder, om echt met een helder en overtuigend plan te komen over hoe we die informatiebeveiliging gaan verbeteren. Hij vroeg ook om aan de Kamer inzichtelijk te maken niet alleen hóé we dat doen, maar er ook een planning bij te leveren. Hij vroeg om tussentijdse rapportages. Andere leden hebben daarna soortgelijke opmerkingen gemaakt. Ik heb in februari een meerjarig plan naar de Kamer gestuurd. We noemen dat de Strategische I-agenda 2019-2021. Die gaat daarover. Dat is een aanpak bestaand uit rijksbrede maatregelen. Hoe verbeteren we de sturing? Hoe verbeteren en delen we kennis en kunde? Hoe kunnen we ICT-talent aantrekken? Kortom, een plan van aanpak met daarin ook stevige maatregelen. En dat is wat mij betreft het startpunt, het vertrekpunt van waaruit we moeten gaan werken. Er is overigens een AO geagendeerd op 3 juli aanstaande, het AO Functioneren rijksdienst, waarin deze stukken zijn geagendeerd.

Informatiebeveiliging en ICT zijn niet alleen maar taaie en complexe onderwerpen, maar zijn ook onderwerpen die eigenlijk continu in beweging zijn. Ik geloof dat de heer Van 't Wout vroeg: kunt u zeggen dat dat voor 1 januari aanstaande aanzienlijk beter is of misschien wel opgelost is? Ik weet zeker dat als ik dat zou beloven, ik te veel zou beloven. Dat zou ik niet kunnen waarmaken. Maar ik kan wel beloven dat we stevige maatregelen nemen en dat we die structureel in kaart brengen, net zoals we de kwetsbaarheden die de ICT-systemen van het Rijk kent, beter in kaart moeten hebben. Met andere woorden: wat ik wél kan zeggen, is dat we een plan van aanpak hebben en dat we die maatregelen gestructureerd en in gezamenlijkheid oppakken, dus met alle andere collega's uit het kabinet. En er zit een coördinatie bij het ministerie van BZK.

Ik wil verder wel graag toezeggen dat uw Kamer daarover in het najaar verder zal worden geïnformeerd in een brief. Daarin zal de voortgang worden beschreven van al die rijksbrede maatregelen op ICT, op informatiebeveiliging. En ook zeg ik natuurlijk toe dat de aanbevelingen van de Rekenkamer, die gewoon neerslaan bij de individuele departementen, worden opgepakt en dat die ook worden gemonitord. Het moet dus niet verzanden, zonder dat er zicht op is, maar de departementen moeten de acties ondernemen die ze moeten ondernemen, en ze moeten de aanbevelingen van de Rekenkamer opvolgen. Dat moeten we monitoren en ik zal ervoor zorgen dat uw Kamer ook hierover in het najaar via een voortgangsrapportage wordt geïnformeerd.

Voorzitter. De heer Sneller van D66 wees erop dat het aantal onvolkomenheden bij ICT en informatiebeveiliging dit jaar hoger is. Dat klopt. Ik kan daar ook helemaal niets aan afdoen. De stijging wordt voor een deel waarschijnlijk veroorzaakt door het feit dat de wereld verandert en dat er ook van de rijksoverheid nieuwe dingen worden gevraagd. Maar het is in ieder geval een duidelijk signaal dat we echt aan de slag moeten om dat noodzakelijke niveau van informatiebeveiliging te garanderen. En de meest prangende onvolkomenheden moeten we echt zo snel mogelijk gaan aanpakken. Het is nooit leuk om van de Rekenkamer te horen dat er onvolkomenheden zijn, en het is al helemaal niet leuk om te horen dat het er meer zijn, over de hele linie en overigens ook bij mijn eigen departement. Maar het is wel goed dat we het weten, want wat je weet, kun je aanpakken. Wij zijn dus ook van zins om dat te doen.

De heer Slootweg vroeg ook naar die rapportage, waar ik zonet al in de richting van de heer Van 't Wout een toezegging over deed. De heer Slootweg suggereerde om vier keer per jaar te rapporteren. Mijn voorstel zou zijn om het twee keer per jaar te doen, ook gewoon om de rapportagelast niet al te zwaar te maken. Ik hoop dat de heer Slootweg en anderen daarmee kunnen leven. Zo veel mogelijk van de inzet moet natuurlijk gaan naar de feitelijke verbetering van de informatiebeveiliging en van de ICT, maar ik ben me er erg van bewust dat de Kamer verwachtingen heeft en dat zij dat alleen maar kan monitoren als er ook regelmatig over gerapporteerd wordt. Mijn voorstel is dus om dat twee keer per jaar te doen.

De heer Snels vroeg: waarom kunt u nou eigenlijk niet goed in kaart brengen hoeveel de rijksoverheid uitgeeft aan het in stand houden van bepaalde systemen? Kan ik betere afspraken maken over het beheer binnen die rijksoverheid? Dit is een begrijpelijke vraag en denk ik ook een terecht punt. Maar ook de Rekenkamer zegt: het is niet zo eenvoudig om informatie over dat ICT-beheer en de kosten daarvan te verzamelen. En daarbij speelt nóg iets. Wij focussen, denk ik, vaak op de grote ICT-projecten, en daarmee wat minder op het beheer in z'n totaliteit. ICT zit eigenlijk overal, en overal achter. Soms start je met een project — dit geldt voor mij en voor mijn collega's — omdat je iets wilt veranderen of verbeteren, of omdat je een nieuwe opgave hebt gekregen, en daar gaat dan veel aandacht naar uit. Maar er gaan natuurlijk ook heel veel kosten zitten in het ICT-beheer omdat, zoals ik al zei, ICT eigenlijk overal achter zit. Dat blijft inderdaad wat onderbelicht.

Maar we zijn wel gestart. Zo wordt er in samenwerking met de Belastingdienst inmiddels in een pilotvorm getest met het opnemen van ICT-beheersactiviteiten op het rijksbrede ICT-dashboard, zodat we een vollediger beeld kunnen krijgen. In die strategische agenda die ik net noemde, staat dat ik een grondige evaluatie en een doorontwikkeling wil van het Rijks ICT-dashboard, omdat ik denk dat dat dashboard de sturingsinformatie geeft waardoor de verantwoording over het beheer en de verantwoording over het onderhoud dat moet gebeuren, structureel kan verbeteren. Maar dan moet je wel die sturingsinformatie eerst opbouwen en goed maken. Dus ik kan straks ook vanuit die nieuwe manier van werken die we hebben, met die extra bevoegdheden die bij de minister van BZK zijn neergelegd, waar nodig aanvullende kaders stellen zonder de diversiteit in dat hele ICT-landschap uit het oog te verliezen.

Voorzitter. De heer Bruins van de ChristenUnie had ook een aantal wat specifiekere vragen. Hij vroeg waarom ik geen generiek kader voor governance, risk en compliance voor IT-beheer binnen het Rijk maak. Hij vroeg ook nog hoe je toch verder zou kunnen werken aan datzelfde punt dat de heer Snels maakte, namelijk de verantwoording over het onderhoud van ICT. Zou je dat verder kunnen standaardiseren? Zijn we in staat om verderop in dit traject toch concrete afspraken daarover te maken? In reactie op zijn vrij specifieke vragen zou ik wat generieker willen stellen dat ik dat onderschrijf, maar dat we ons wel moeten realiseren — ik weet dat de heer Bruins dat als geen ander doet — dat de ICT binnen de rijksoverheid zo divers en zo complex is. Ik zei net al dat de Rekenkamer dat ook onderschrijft. Het blijft zo dat de ministeries zelf verantwoordelijk zijn voor hun ICT en zelfs eisen moeten kunnen stellen aan hun ICT-voorzieningen om recht te doen aan hun eigen verantwoordelijkheid, maar dat ik wel zie en onderschrijf dat het echt noodzakelijk is om goed op de risico's te kunnen sturen. Ik hoop dus dat dat dashboard dat ik zonet noemde, ons daarbij de benodigde sturingsinformatie gaat verschaffen, zodat we in de toekomst inderdaad beter en structureel zullen kunnen rapporteren, ook aan uw Kamer, over de ICT-systemen.

Overigens heeft de Rekenkamer aanbevolen om betere afspraken te maken tussen de CIO Rijk en de CIO's van de departementen over informatiedeling. Ik denk dat dat ook een heel logische vervolgstap is. Die aanbeveling neem ik dus ter harte en wil ik graag overnemen.

In het verlengde daarvan zei de heer Bruins trouwens ook nog, dat suggereerde hij althans, dat je misschien eerst het beheer op orde moet hebben voordat je met nieuwe projecten start. Dat is een logische gedachte. Hij deed ook nog de suggestie om het BIT daar een rol in te laten spelen. Vooropstaat dat iedere minister, iedere bewindspersoon, zelf die afweging moet maken. Dat lijkt mij ook goed. Er zijn projecten die bedoeld zijn als vervanging van oude systemen of van een deel van oude systemen, maar er zijn natuurlijk ook nieuwe projecten nodig vanwege nieuwe dienstverlening, vanwege nieuwe wensen, zaken die wij willen doen of waarvan we hier met elkaar hebben afgesproken dat we die zullen doen maar die er nog niet zijn, en die ook weer een systeem vereisen. Dus iedere keer moet die afweging worden gemaakt. Het BIT heeft eigenlijk zijn handen al vol aan de toetsing van ICT-projecten. Ik weet wel dat collega Raymond Knops, de staatssecretaris van BZK, die formeel verantwoordelijk is voor dat BIT, in het najaar met een brief komt over de toekomstige positionering van het BIT. Hij zal daarin op een aantal zaken ingaan. Ik zal de opmerking van de heer Bruins aan hem meegeven, zodat hij daar eventueel op terug kan komen.

Voorzitter. Dan nog een aantal zaken die wat meer over het personeelsbeleid van het Rijk gaan. De heer Alkaya, maar ook anderen, hebben daar vragen over gesteld en geconstateerd dat er personeelstekorten zijn bij bepaalde publieke diensten. Dat is natuurlijk gewoon een feit. De Rekenkamer heeft gezegd dat er eigenlijk een beter en meer strategisch personeelsbeleid bij het Rijk moet komen. De heer Alkaya en de heer Bruins hebben ook gezegd dat het toch belangrijk is dat het kabinet ervoor zorgt dat de rijksoverheid een aantrekkelijke werkgever is, dat mensen daar graag willen komen werken. Ik denk dat het Rijk inderdaad een hele aantrekkelijke werkgever is. Voor iedereen die met passie wil werken aan de publieke zaak, is er heel interessant werk bij de rijksoverheid. Gelukkig scoort het Rijk ook goed bij onderzoeken naar aantrekkelijk werkgeverschap. We hebben onderzoek laten doen en dat is overigens ook gedeeld met de Kamer. Dat onderzoek wordt weer vertaald door de departementen in de verschillende meerjarige personeelsplannen die ze eind dit jaar af moeten hebben.

Met andere woorden: ik onderschrijf heel erg de doelstelling dat we er alles aan moeten doen om ook een aantrekkelijke werkgever te blijven. Zaken als het gemeenschappelijk traineeship en de arbeidsmarktcampagnes voor ICT'ers zijn voorbeelden van hoe we dat kunnen en ook moeten doen, gegeven de huidige arbeidsmarkt. Je kunt het natuurlijk ook breder trekken. De investeringen die net zijn genoemd door zowel de minister-president als collega Hoekstra — de investeringen in onderwijs en in defensie — zijn voor ons natuurlijk belangrijke investeringen, maar het zijn ook investeringen in een sector waarin mensen nodig zijn en waarin mensen vorm moeten geven aan het beleid. Ze hebben een ontzettend belangrijke taak; een publieke taak. We moeten alles op alles zetten om te zorgen dat mensen daar graag willen en kunnen werken.

Voorzitter. Ik heb al iets gezegd over wat het Rijk zelf doet om aantrekkelijk te zijn als werkgever. Misschien mag ik er nog iets aan toevoegen. De heer Van 't Wout vroeg daar namelijk specifiek naar. Hij had het over concurrentie die zich zou kunnen voordoen tussen verschillende onderdelen binnen het Rijk. Daar zijn we ons inderdaad van bewust. Toch is het soms goed om heel gericht wervingscampagnes te starten, maar dan is het wel verstandig om elkaar niet te beconcurreren als je weet dat je in dezelfde vijver aan het vissen bent. Dat gebeurt ook. Denk aan politie en Defensie. Je kunt dan beter samen optrekken. Hetzelfde geldt voor ICT. Het heeft geen zin om elkaar te beconcurreren om het schaarse ICT-talent dat we nodig hebben binnen te halen. Vandaar dat we een rijksbreed ICT-traineeprogramma zijn gestart.

De heer Snels maakte zich wat zorgen over de kwaliteit van de dienstverlening, ook als gevolg van achtereenvolgende bezuinigingen die hij heeft gesignaleerd. Het ging er net al even over: je ziet dat de loonontwikkeling in de publieke sector de loonontwikkeling in de markt volgt. We kennen de knelpunten daar. We weten ook dat er verschillende cao-tafels zijn. We weten dat de sectoren die genoemd zijn, ieder jaar een kabinetsbijdrage krijgen die gebaseerd is op de gemiddelde contractloonontwikkeling in de markt. Dat is nou eenmaal het systeem waarmee we werken. Over het algemeen blijkt dat voldoende te zijn.

Ik wil nog ingaan op een suggestie van de heer Sneller. Hij zei dat als we zo doorgaan, het niet erg opschiet met de vrouwen bij de rijksoverheid. Hetzelfde zou je kunnen zeggen van financieel woordvoerders, maar dat zou natuurlijk heel flauw zijn en helemaal geen recht doen aan de kwaliteit van de inbreng van de financieel woordvoerders vandaag. Maar het viel me wel op. De heer Sneller zei: misschien moet je afspreken dat in iedere sollicitatiecommissie — vanaf schaal 14, meen ik dat hij zei — een vrouw zou moeten zitten. Ik vind dat eigenlijk wel een sympathiek idee. Het ondersteunt in ieder geval mijn beleid om zo veel mogelijk vrouwen in topfuncties te krijgen. Het gaat niet slecht, maar het schiet ook niet echt op. We weten allemaal dat de samenstelling van sollicitatiecommissies iets uitmaakt. Die suggestie neem ik dus mee en ik ga kijken hoe ik dat rijksbreed kan verankeren, omdat ik inderdaad denk dat het een bijdrage zou kunnen leveren aan het doel.

Voorzitter, ik meen dat ik hiermee de vragen die nog resteerden heb beantwoord.

De voorzitter:
Een korte vraag. De heer Bruins.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Op het laatste punt wil ik de minister meegeven dat voor zover mijn kennis strekt, niet is aangetoond dat meer vrouwen in selectiecommissies ook leidt tot meer vrouwen die worden aangenomen. Soms is zelfs het tegendeel waar. Ik wil dus graag meegeven: onderzoek het alstublieft grondig voordat we iets doen wat óf niet helpt óf misschien zelfs contraproductief zou zijn. Het doel dat we nastreven, ondersteun ik namelijk van harte.

Minister Ollongren:
Met dat laatste ben ik sowieso heel blij. Ik heb gezegd dat ik de suggestie sympathiek vind en dat ik die meeneem. Ik denk zelf dat het toch belangrijk is om daar oog voor te hebben en dat het zou kunnen helpen, maar ik heb de opmerking van de heer Bruins gehoord. Nogmaals, ik ben heel blij met zijn conclusie.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Zeker. We weten dat in groepen die meer diversiteit hebben betere besluitvorming plaatsvindt, dus in die zin ... Nou ja, ik heb alles meegegeven wat ik moest meegeven.

Minister Ollongren:
Juist om dat laatste maakte ik me overigens een beetje zorgen toen ik even een spontane opmerking maakte over de samenstelling van de woordvoerders van vandaag. Maar zo was die dus van mijn kant dus niet bedoeld, zeg ik tegen de heer Bruins.

De heer Alkaya (SP):
Nu is er wel een vraag blijven liggen, namelijk over de STEP-subsidie, de subsidie om sociale huurwoningen te verduurzamen en te isoleren. Daar zat gewoon niet genoeg geld in. Die subsidie is stopgezet per 1 juli 2018. Het is dan toch wel opvallend dat er aan het einde van het jaar veel geld is blijven liggen. Waarom is er niet gewoon meer geld besteed aan het isoleren van sociale huurwoningen?

Minister Ollongren:
Dat is een goede vraag. Ik heb die ook gehoord. Ik denk dat deze vraag eigenlijk wel meer thuishoort in een debat dat u met mij voert als minister die verantwoordelijk is voor Wonen. Die vraag komt daarin ongetwijfeld terug, maar het antwoord voor nu zou moeten zijn dat dat zo is omdat we natuurlijk altijd in samenhang moeten kijken naar de verschillende maatregelen. Dit is een belangrijke maatregel. Tegelijkertijd zijn we bezig met een omvangrijk akkoord over klimaat, ook in de gebouwde omgeving. Woningisolatie zal daar een ontzettend belangrijk onderdeel van moeten zijn. Die totaalafweging komt ook nog terug bij uw Kamer.

De voorzitter:
Dank u wel.

Dan gaan we nu naar de tweede termijn van de kant van de Kamer. Ik geef als eerste het woord aan de heer Tony van Dijck namens de PVV.

Termijn inbreng

De heer Tony van Dijck (PVV):
Voorzitter, dank u wel. Ik zal als nestor van de commissie voor Financiën het goede voorbeeld geven en me beperken tot twee moties.

De voorzitter:
Heel goed. Goed voorbeeld doet goed volgen.

De heer Tony van Dijck (PVV):
De eerste motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Tony van Dijck en Wilders. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 13 (35200).

De heer Tony van Dijck (PVV):
De volgende motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Tony van Dijck en Fritsma. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 14 (35200).

Dank u wel, meneer Tony van Dijck. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van 't Wout namens de VVD.

De heer Van 't Wout (VVD):
Dank u wel, voorzitter. Ik vind de heer Van Dijck zo inspirerend dat ik zelfs geen een motie zal indienen.

De voorzitter:
Kijk! Ook een goed voorbeeld.

De heer Van 't Wout (VVD):
Dat is ook omdat ik in ieder geval op één voor mij belangrijk onderwerp een toezegging heb gekregen. Ik ga wel kritisch kijken hoe dat kadertje-Van 't Wout dan gevuld gaat worden, want het gaat natuurlijk niet zozeer om die naam, maar om wat daar staat.

Voorzitter. Eén punt stelde mij wel teleur in de beantwoording van het kabinet. Dat was het antwoord over de informatiebeveiliging. Ik vraag me af wat in dat antwoord nu anders is dan ik in de antwoorden van de kabinetten in afgelopen twee jaar heb gehoord. Er zijn echt grote zorgen hierover. We krijgen dat nu dan hier niet helemaal uitgeakkerd, maar er is blijkbaar nog voor de zomer een AO dat specifiek over ICT en overheid gaat, zoals de minister net zei. De minister verwees daarbij naar een hele brede agenda over ICT-problematiek die daar besproken wordt. Mijn punt is nou juist dat iedereen snapt hoe ingewikkeld het huwelijk overheid-ICT in den brede is, maar dat we gewoon heel acuut te maken hebben met beveiligingsproblematiek. We moeten als Kamer nu al voor het derde jaar op rij het kabinet achter de broek zitten, omdat dat opgelost moet worden. We krijgen dat vanavond niet opgelost, maar ik wil de minister vragen om in de aanloop naar dat AO met een brief te komen waarin staat hoe zij specifiek op het punt van de informatiebeveiliging tot een versnelling gaat komen. Dat rijksbrede is allemaal prima, maar hier moet echt extra gas gegeven worden.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Van 't Wout. Dan geef ik nu woord aan de heer Snels namens GroenLinks.

De heer Snels (GroenLinks):
Dank, voorzitter. Dank voor de antwoorden van de zijde van het kabinet. Ik vind dit een belangrijk debat. Tegelijkertijd merken we dat dit met een andere intensiteit en in een ander tempo gevoerd wordt. Misschien hoort dat ook wel bij het Verantwoordingsdebat.

Ik was blij, zeer blij met de toezegging van de minister-president om een verkenning uit te voeren naar beleidsvariabelen die een relatie hebben met de Monitor Brede Welvaart, zodat die monitor ook op een bepaalde manier een rol kan gaan spelen in het beleidsproces. De eerste ervaringen in Nieuw-Zeeland zouden daarbij een rol spelen. Ik hoor wel graag in tweede termijn hoe, wat en wanneer.

Ik was ook blij met de toezegging van de minister van Financiën om ook al in de Miljoenennota hier aandacht aan te geven. Er was volgens mij een eerdere motie van mij die ik op zijn verzoek heb aangehouden en die allang weer verlopen is. Maar uiteindelijk — het is een beetje een schildpad — krijg je alsnog een toezegging die volgens mij belangrijk is.

Voorzitter. In mijn eigen eerste termijn wees ik op de goede voorbeelden uit het bedrijfsleven als het gaat om de vormgeving van jaarverslagen. We zijn vaak kritisch op het bedrijfsleven, op het grote bedrijfsleven en op de accountancysector. Dat geldt zeker voor mijn partij. Tegelijkertijd denk ik dat het nu ook eens goed is als het bedrijfsleven naar ons kijkt en de wijze waarop de overheid en de politiek verantwoording afleggen. Vandaar deze motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Snels en Bruins. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 15 (35200).

De heer Slootweg (CDA):
Ik wil even goed op me laten inwerken waarom dit een commissie zou moeten zijn. Die vraag zou ik willen stellen, ook voor de afweging die ik daar later over moet maken. Als ik dit zo hoor, vraag ik me af waarom u voor het instrument kiest om het Rijk een commissie te laten instellen. Waarom niet een hoorzitting en daarna een initiatiefnota? U legt dit allemaal zo direct neer bij het kabinet.

De heer Snels (GroenLinks):
Ik heb daar ook even over nagedacht. Je zou een hoorzitting of een dag kunnen organiseren. Ten eerste zou ik niet willen dat dit een heel groot opgetuigde commissie wordt. Het moet vrij klein zijn: vraag nou eens aan een paar mensen uit het bedrijfsleven die daar ervaring mee hebben en goede voorbeelden van jaarverslagen hebben, om naar de overheid te kijken. Dat vraagt wel dat die mensen uit het bedrijfsleven wel even tot zich nemen wat Inzicht in Kwaliteit en artikel 3.1 Comptabiliteitswet en de projecten die we daar samen als Kamer en kabinet op uitvoeren, eigenlijk betekenen. Hetzelfde geldt voor de Monitor Brede Welvaart. Dit betekent dat ze wel enig werk zouden moeten doen en daarover zouden moeten kunnen rapporteren. Dat wil ik wel graag. Tegelijkertijd wil ik het ook niet te groot maken. Wellicht zou het zelfs nog kunnen worden meegenomen in de verkenning die de minister-president heeft toegezegd. Dat is afhankelijk van de antwoorden van de minister-president in tweede termijn.

De heer Slootweg (CDA):
Ik wil in ieder geval mijn collega bedanken, maar ik weet niet of mijn enthousiasme groeit.

De voorzitter:
U heeft nog tot dinsdag de tijd om daar eventueel aan te werken. Meneer Slootweg, u heeft het woord.

De heer Slootweg (CDA):
Dank u wel, voorzitter. We zijn zo gewend dat er meestal meerdere moties komen. Ik ben zelf ook verrast. Ik heb ook geen motie. Ik wil wel het kabinet bedanken, met name voor de toezeggingen op het terrein van de monitor en de sustainable development goals.

Ik sluit aan bij de kritische opmerking die collega Van 't Wout heeft meegegeven, want ook ik heb het gevoel dat de intensiteit van de woorden misschien wel wat groter wordt, maar dat het niet duidelijk is waar het toe gaat leiden. Ik ben het er helemaal mee eens dat een rapportage op zichzelf nooit het doel kan zijn, dus twee keer geen enkel probleem.

Als ik het rapport van de Rekenkamer lees, schuilt hier ook een heel groot gevaar in op nieuwe wetgeving en wat nog kan. Ik vind dat echt wel een punt waar onze taak, ook als medewetgever, gevaar gaat lopen op het moment dat zaken niet meer kunnen. We hebben dat bij de Belastingdienst ook al gezien. Sommige invoering kan gewoon niet meer, omdat de ICT het niet aan kan. Ik zou in tweede termijn nog net even iets meer woorden willen horen over hoe dat opgelost gaat worden.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Slootweg. Dan geef ik nu het woord aan de heer Alkaya namens de SP

De heer Alkaya (SP):
Voorzitter. Sorry, er gaat toch een andere wind waaien. Ik heb drie moties. Allereerst over de koopkracht.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Alkaya. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 16 (35200).

De heer Alkaya (SP):
En dan een motie specifiek om de ongelijkheid tussen arbeid en kapitaal aan te pakken en de gerealiseerde winstcijfers ook ten goede te laten komen aan de mensen op de werkvloer.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Alkaya. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 17 (35200).

De heer Alkaya (SP):
En dan ten slotte een motie over de jeugdzorg. Dit kan het kabinet ook als steun ervaren. Ik ben benieuwd.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Alkaya. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 18 (35200).

Dank u wel, meneer Alkaya. Dan geef ik nu het woord aan de heer Sneller namens D66.

De heer Sneller (D66):
Dank u, voorzitter, en dank aan de bewindspersonen voor de beantwoording. Ik denk dat het toch een serieus debat is geworden, ook al was het een paar weken later dan gepland. Ik sluit me van harte aan bij de woorden van de minister-president dat het toch disciplinerend is om er af en toe even bij stil te staan en erop te reflecteren.

Ik was ook blij met zijn inbreng deze keer op het gebied van de Monitor Brede Welvaart en ik dank hem voor de toezegging om die verkenning uit te voeren om te kijken of we die kunnen integreren. Ik was blij dat dat een serieuzere behandeling kreeg dan vorig jaar.

Ik ben benieuwd of hij toch een reflectie kan geven op de kwaliteit van de uitvoering en de woorden van Herman Tjeenk Willink, zoals ik die in eerste termijn aanhaalde. Anders komt dat ongetwijfeld nog een keer terug, omdat het belangrijk is dat we het gezamenlijk voor ogen blijven houden en niet alleen maar incidenteel.

Dan voor de minister van Financiën, de rechtmatigheid. Ik hoop dat de mate waarin hij die verantwoordelijkheid voelt niet in het aantal woorden daarover zat. Het is niet zoals de heer Nijboer zei dat het aan het stijgen was en nu daalt. Het gaat al sinds 2012 in kleine stapjes achteruit. Het is elke keer marginaal, maar het gaat wel achteruit. In het wetgevingsoverleg zullen wij nog met hem komen te spreken over zijn eigen jaarverslag, over de ramingen en over de aanvullende post.

Ten slotte nog twee vragen voor de minister van Binnenlandse Zaken. Ze zeggen wel dat alles wat je aandacht geeft groeit. Ik hoop niet dat dat het geval zal zijn met de onvolkomenheden op het gebied van de informatiebeveiliging. De minister zei dat ze die I-agenda als vertrekpunt neemt. Ik sluit me aan bij de woorden die daarover gesproken zijn dat dat het vertrekpunt is, maar niet het eindpunt. De Rekenkameraanbevelingen hebben daadwerkelijk die eisen. Sommige zijn rijksvoorschriften uit 2012.

Ten slotte dank voor de toezegging om serieus te kijken naar het opnemen van ten minste één vrouw in de sollicitatiecommissie. De commissie Financiën heeft geen sollicitatiecommissie, anders was dat zeker beter gegaan. Ik krijg nog graag een schriftelijke reactie op de uitkomst daarvan.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Sneller. Ik geef nu het woord aan de heer Nijboer namens de PvdA.

De heer Nijboer (PvdA):
Dank u wel, voorzitter. Zo aan het eind van dit debat twee noties en één motie. De eerste notie is dat ik verheugd ben dat er breder wordt onderkend dat er echt een probleem is met de koopkracht van lage en middeninkomens en de verdeling van de economische koek. De VVD kwam daarmee vandaag als hoofdonderwerp. Het is traditioneel. Ik hoorde de SP ook over kapitaalarbeid. Dat spreekt mij in termen nog meer aan. Als daar een breder draagvlak in de Kamer voor is, hoop ik dat dat leidt tot heel andere keuzes. Samengevat: minder voor multinationals, meer voor mensen. Maar dat heeft natuurlijk consequenties voor de overheidsbegroting in de toekomst.

De tweede notie is dat ik vind dat de onderbouwing van hoe het kan dat je 5,2 miljard onderbesteding hebt — meer dan we aan het hele wetenschappelijk onderwijs of aan het mbo per jaar uitgeven — niet zo overtuigend is. Dat wegen aanleggen veel tijd kost en dat de arbeidsmarkt wat krap was, was ook eind vorig jaar bekend. De heer Sneller zei bij de aanvullende post dat je plannen toetst. Daar hebben we dat zo bedacht en dan krijg je het nog niet uitgegeven. Dat vind ik best goede vragen. Dat is een politieke opvatting. Die geef ik u mee. Dat is een notie.

Ik heb een motie die echt over de informatiepositie van de Kamer gaat. Los van de politieke opvatting dat die 5,2 miljard beter besteed had kunnen worden, vind ik dat de Kamer het recht heeft om te weten hoe het precies zit. Daar heb ik bij de Najaarsnota ook al naar gevraagd en ik doe dat nu weer bij motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Nijboer. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 19 (35200).

De heer Nijboer (PvdA):
Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Nijboer. Ik geef het woord aan de heer Bruins namens de ChristenUnie.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Voorzitter. Ik dank de bewindspersonen voor hun antwoorden. Ik dank in het bijzonder de minister-president voor de manier waarop hij aandacht besteedde aan D-day, 75 jaar geleden. Dat was heel indrukwekkend. Ik kon dat op afstand volgen en dat heb ik zeer gewaardeerd.

Ik heb twee moties. De eerste gaat over de brede welvaart, die wij met elkaar een steeds grotere rol willen geven in de beleidscyclus. Dat begint met het kader op basis waarvan wij allen onze verkiezingsprogramma's baseren. Om daar ook een stapje te zetten, dien ik de volgende motie in.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Bruins, Sneller, Snels, Van Rooijen, Nijboer en Stoffer.

Zij krijgt nr. 20 (35200).

Dank u wel.

De heer Bruins (ChristenUnie):
En mijn tweede motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Bruins, Snels, Slootweg, Stoffer, Van Rooijen en Nijboer.

Zij krijgt nr. 21 (35200).

Dank u wel.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Ik zal deze motie nog wijzigen, omdat ik niet alle overwegingen heb kunnen oplezen in de twee minuten die ik had.

De voorzitter:
Prima. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Raan namens de Partij voor de Dieren.

De heer Van Raan (PvdD):
Voorzitter. Dank u wel. Ik heb drie moties. Wellicht is er nog tijd over om dan twee opmerkingen te maken, als u mij toestaat. De eerste motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Van Raan en Thieme. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 22 (35200).

De heer Van Raan (PvdD):
De volgende motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Van Raan en Thieme. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 23 (35200).

De heer Van Raan (PvdD):
Motie drie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Van Raan. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 24 (35200).

De heer Van Raan (PvdD):
Dan tot slot twee opmerkingen. Vandaag wilde de minister-president in ieder geval niet in de eerste termijn verantwoording afleggen over de misstanden in de Nederlandse vee-industrie. We vroegen expliciet aan hem of hij het nou een goede toestand vindt van de vee-industrie. Hij wilde eigenlijk ook geen verantwoording afleggen over de, ja, bijna Ruttiaanse wijze waarop de Europese Commissie onwelgevallige rapporten onder de pet heeft gehouden met betrekking tot de impact van de vee-industrie op het klimaat. Wellicht komt hij hier nog op terug in de tweede termijn.

Ik wil hem wel een groot compliment geven voor de interpretatie en de toezegging om meer aan de slag te gaan met de Monitor Brede Welvaart. Dat is ook conform de aangenomen motie-Van Raan/Beckerman van 20 juni 2018. Dat is erg hoopgevend. Ik wil dus afsluiten met een compliment daarvoor.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Rooijen namens 50PLUS. Iedereen is benieuwd naar de motie van de heer Van Rooijen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
U moet hem niet uitlokken, voorzitter!

Laat ik daar maar mee beginnen dan. Ik had haar voor het laatst bewaard.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Van Rooijen. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 25 (35200).

De heer Nijboer.

De heer Nijboer (PvdA):
Bent u beschikbaar?

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ooit werd gezegd bij formaties: "Ik word genoemd!" Dat slaat in dit geval niet op mij.

De voorzitter:
Oké. Gaat u verder.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik ga door met de volgende motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Van Rooijen en Van Brenk. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 26 (35200).

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Van Rooijen. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 27 (35200).

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Vandaag, 6 juni, D-day. Daarom de volgende motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Van Rooijen en Van Brenk. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 28 (35200).

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ten slotte zie ik uit naar de debatten met de minister-president ...

De voorzitter:
In de Eerste Kamer!

De heer Van Rooijen (50PLUS):
... en met de ministers van Financiën en van Binnenlandse Zaken, in de Eerste Kamer.

De voorzitter:
Goed, dank u wel.

(Geroffel op de bankjes)

De voorzitter:
Tot slot geef ik het woord aan de heer Stoffer.

De heer Stoffer (SGP):
Voorzitter. Ik ga ervan uit dat deze oordeel Kamer krijgt: één motie.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Stoffer en Nijboer. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 29 (35200).

Dank u wel, meneer Stoffer. Ik zie dat de minister-president heel even wil schorsen. Eén minuut schorsen? Toch maar niet. We wachten heel even.

Er viel bijna een glas om, maar het ging net goed.

Het woord is aan de minister van Financiën. Hij begint met de beantwoording.

Termijn antwoord

Minister Hoekstra:
Het kabinet had bijna een tweede minister van Financiën nodig gehad. Er stond nog het koffertje dat ik van de heer Sneller cadeau had gekregen, maar volgens mij moet ik dat teruggeven.

Met uw goedvinden ga ik eerst, want ik zit een beetje op hete kolen in verband met een vlucht die ik moet halen, zoals u weet.

Eén opmerking en dan de moties. Tegen de heer Sneller wil ik nog een keer benadrukken dat ik het met hem eens ben als hij zegt dat het mogelijk een trend is als het gaat om de onvolkomenheden. We nemen het zeer serieus. Dat heb ik ook net tegen de heer Nijboer geprobeerd te zeggen, maar om alle misverstanden te voorkomen, benadruk ik het nog een keer. Ik heb het overigens ook tegen de Rekenkamer gezegd.

Ik behandel alleen de moties die op mijn beleidsterrein liggen. De eerste motie van de heer Van Dijk, op stuk nr. 13, moet ik ontraden. Het kabinet heeft andere keuzes gemaakt. Bovendien zou de nestor van de commissie moeten weten dat "incidenteel" en "structureel" echt iets anders is. Bovendien laat hij ook de eindejaarsmarge hier buiten beschouwing.

Als ik nou echt een slecht humeur had, zou ik de motie op stuk nr. 15 van de heer Snels willen ontraden. Eerlijk gezegd zou ik willen vragen: hou deze motie nou alsjeblieft aan. U bent natuurlijk geïnspireerd door de inspiratie die de fractie van GroenLinks denkt te kunnen vinden bij het bedrijfsleven. Dat is een mijlpaal op zichzelf. Maar dan weer een commissie, en zelfs een kleine commissie, — die werd namelijk kleiner naarmate de uitleg vorderde — dat lijkt mij toch wat ingewikkeld.

Ik zou het zo willen afspreken dat we de motie aanhouden en dat wij op het ministerie van Financiën kijken wat we kunnen leren uit de beste jaarverslagen van het bedrijfsleven. Dat wordt allemaal getrackt. Dat proberen we dan mee te nemen, ook in bijvoorbeeld de Miljoenennota. Als het dan nodig is toch nog weer meer te doen, hernemen we ongetwijfeld ook dit debat. Als ik het niet zo kan afspreken, word ik langzaam in de richting van ontraden geduwd.

De voorzitter:
De heer Snels, heel kort. Houd u de motie aan?

De heer Snels (GroenLinks):
Ik houd haar aan en dan wacht ik de Miljoennota af.

De voorzitter:
Op verzoek van de heer Snels stel ik voor zijn motie (35200, nr. 15) aan te houden.

Daartoe wordt besloten.

De volgende motie.

Minister Hoekstra:
De motie op stuk nr. 16 moet ik ook ontraden, vanwege allerlei zaken in de considerans, zoals het feit dat de staatsschuld laag is. Ook verdraagt dit zich niet met de keuze die het kabinet maakt.

Dat geldt ook voor de motie op stuk nr. 17. Daarin worden appels met peren vergeleken. Ik ken de opvatting van de heer Alkaya over de bedrijfswinsten, maar dit mag je wat mij betreft niet op deze manier aan elkaar koppelen.

Voorzitter. Ik ben dan nog een keer bij de heer Alkaya en de motie op stuk nr. 18. Die moet ik ook ontraden. O, die gaat over de jeugdzorg. Die is niet voor mij, maar voor de minister van BZK. Laat ik het nog even spannend houden.

Voorzitter. De motie op stuk nr. 19 is van de heer Nijboer. Volgens mij heb ik de facto al gezegd dat ik het oordeel daarover aan de Kamer laat. Dat zal niet verbazen. Wat betreft de timing zou ik nog wel een keer willen benadrukken dat dit niet allemaal morgen zal zijn. Voor een deel is dat gesprek voor bij de Voorjaarsnota en voor een deel hebben we dat gesprek naar aanleiding van de Miljoenennota. Maar dat onderzoek doen we wel degelijk.

Voorzitter. Dan de motie op stuk nr. 20. Eerlijk gezegd zou ik die ook willen ontraden. We maken het dan weer zo formeel. Laten we de Studiegroep Begrotingsruimte de suggestie aan de hand doen dat zij diegenen consulteren van wie zij denken dat dat nodig is, en specifiek suggereren om dat ook te doen in de hoek waarnaar gevraagd wordt. Dat lijkt mij eerlijk gezegd nog beter. Als ik dat zo zou mogen afspreken met de Kamer en als ik dat zou mogen toezeggen, kunnen we de motie op deze manier laten voor wat ze is. Dat zou ik aan de heer Bruins willen vragen. Hij is volgens mij de eerste indiener.

De voorzitter:
Heel kort. Ja of nee?

De heer Bruins (ChristenUnie):
Als ik het goed begrijp, gaat het hier om de nuance tussen vragen en suggereren. Ik gun de minister graag de ruimte om het zo te interpreteren.

Minister Hoekstra:
We hebben voor allerlei dingen commissies. Als men daar nou na rijp bereid besluit dat men de mensen wel wil consulteren maar niet in de commissie wil opnemen, dan vind ik het ingewikkeld om ze daar coûte que coûte toe te dwingen. Als ik het op die manier mag afspreken, kan ik het oordeel over de motie aan de Kamer laten.

Dan de motie op stuk nr. 25 van de heer Van Rooijen. Het is niet de eerste keer dat hij deze gedachte indient, maar die moet ik in deze vorm echt ontraden. Voor de motie van de heer Van Rooijen en mevrouw Van Brenk op stuk nr. 26 geldt hetzelfde.

Ik ben dan bij de motie op stuk nr. 28. Zeker gezien het A en O van het gedachtegoed van de heer Van Rooijen bij alles wat met pensioenen te maken heeft ... O nee, excuus voorzitter. Deze motie gaat over de RVU-heffing. Dat vind ik ingewikkeld. De staatssecretaris en de minister van Defensie zijn namelijk in onderhandeling. Ik wil me daar niet in mengen. Dat is echt niet verstandig en dat zou ik ook niet via deze plek en via een motie moeten doen. Dat is voor geen van de betrokken partijen behulpzaam. De motie moet ik dus ontraden. Afgezien van de drie moties van de heer Van Rooijen die ik ontraden heb, kijk ik zeer uit naar de debatten die we gewoon zullen voortzetten, maar dan aan wat u "de overkant" noemt.

De voorzitter:
Ik zie u zwaaien met een papiertje, meneer Van Rooijen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
De motie over de langetermijnrente op stuk nr. 27.

De voorzitter:
Die is waarschijnlijk overgelaten aan de minister-president.

Minister Hoekstra:
Alles wat ik nog aan rotzooi heb laten liggen, wordt opgeveegd door de minister-president.

De voorzitter:
Goed.

Minister Hoekstra:
Dank u wel en dank voor uw begrip.

De voorzitter:
Dank u wel, en een hele fijne reis verder, nou, het is gewoon werk.

Minister Rutte:
En over drie weken zit hij er weer en dan ben ik er ook bij.

Voorzitter. Er zijn nog twee vragen, om te beginnen van GroenLinks. Dat was de vraag van de heer Snels over wat de termijn is om de Monitor Brede Welvaart meer in de beleidscyclus te gebruiken. Daarbij kan gedacht worden aan het rapporteren over resultaten in de monitor, met de vraag of en hoe beleid hieraan heeft bijgedragen. Die analyse zal gebeuren onder de verantwoordelijkheid van de ministers van Financiën en Economische Zaken en Klimaat en die moet in het najaar gereed zijn.

De heer Sneller vroeg naar de uitvoering. In de Voorjaarsnota van 2019 heeft het kabinet aangekondigd het initiatief te nemen om een taakopdracht te formuleren voor een probleemanalyse gericht op de uitvoeringsorganisaties. De Kamer wordt daar voor Prinsjesdag nader over geïnformeerd. Ik kan nog heel veel dingen zeggen over die uitvoering, maar misschien mag ik het even huiselijk houden bij die meer procedurele opmerking.

De motie-Van Dijck/Fritsma op stuk nr. 14 ontraad ik. We hebben een zorgvuldige asielprocedure.

De motie-Alkaya op stuk nr. 18 is ongedekt. Bovendien verwijs ik naar mijn antwoord in eerste termijn, dus deze motie is ontraden, met verwijzing naar dat deel van het debat.

Dan de motie van de heer Van Raan en mevrouw Thieme op stuk nr. 22: ontraden. Dat geldt ook voor de motie op stuk nr. 23. Bij dit soort moties moet ik altijd een beetje denken aan Mr Micawber uit David Copperfield, die schuldbekentenissen ging uitschrijven en iedereen even helemaal blij maakte. Blijkbaar als we de klimaatcrisis uitroepen is het probleem opgelost. Dat denk ik niet. Laten we nou maar werken aan het oplossen en niet aan symboliek.

Dan de motie-Van Raan op stuk nr. 24. Er zijn indicatoren, maar ik meen niet dat dit type indicatoren heel veel gaat toevoegen, dus de motie op stuk nr. 24 wil ik ontraden.

De motie-Van Rooijen/Van Brenk op stuk nr. 26 is al behandeld door mijn collega van Financiën, dacht ik. Klopt dat? Ja.

Dan kom ik bij de motie-Van Rooijen op stuk nr. 27. Daar heb ik het in het debat ook al even kort over gehad. Er komt ook een groot pensioendebat, en ik denk zomaar ook in de Eerste Kamer; snel, zonder enige twijfel, in ieder geval ook bij de Algemene Beschouwingen. Ik zou daarnaar willen verwijzen en deze motie echt willen ontraden, omdat wij ons er als politiek niet mee moeten bemoeien. Er zijn procedures voor.

De voorzitter:
Voordat u verdergaat, de heer Van Raan over de vorige moties.

De heer Van Raan (PvdD):
Ja, klopt, voorzitter. De motie die gaat over de ecologische voetafdruk is wel degelijk gelinkt aan een indicator die al bestaat. Die zit namelijk in de Monitor Brede Welvaart, een later stukje.

De voorzitter:
Welk nummer?

De heer Van Raan (PvdD):
Dat is de motie is op stuk nr. 24 en ik geloof dat het indicator nummer 12 is, namelijk de cumulatieve CO₂-afdruk. Als de minister-president aan de ene kant zegt werk te gaan maken van het integreren van de Monitor Brede Welvaart in de beleidscycli, waar ik hem een compliment voor heb gegeven, reik ik hem tegelijkertijd aan om er bij een bestaande indicator een target op te zetten voor 2030, wat nodig is. Om het op die manier af te raden, dat klopt methodologisch en technisch niet.

Minister Rutte:
Om ervoor te zorgen dat we het probleem van het klimaat echt aanpakken, zijn allerlei conflicterende indicatoren en doelstellingen het laatste wat je moet willen. De Europese Commissie heeft er in 2014 wel drie naast elkaar gecommuniceerd en gedefinieerd. We weten allemaal dat dingen dan op elkaar in gaan werken en elkaar tegenwerken. Dan ben je bezig om meer duurzame energie te produceren, terwijl dat niet per definitie leidt tot een verlaging van de CO₂-uitstoot. Ik ben er zo blij om dat we nu een single-minded doel hebben voor 2030, namelijk het met 29% terugdringen van de CO₂-uitstoot ten opzichte van 1990. Laten we er nou geen dingen naast leggen. We hebben alle onderliggende indicatoren die we nodig hebben. Misschien kan de heer Van Raan de motie dan aanhouden en betrekken bij het debat over het klimaatakkoord.

De heer Van Raan (PvdD):
Dat wil ik zeker overwegen, maar ik wil dan toch vaststellen dat de essentie van de Monitor Brede Welvaart is dat die duidelijk maakt dat je afwegingen moet maken tussen elementen waarvan sommige wel kunnen en andere niet. Sommige keuzes gaan ten koste van andere keuzes. Juist van de essentie die de Monitor Brede Welvaart vertegenwoordigt, die afweging, zegt de minister-president nu: laten we dat nou niet doen. Dan heeft hij het volgens mij niet goed begrepen, maar wellicht gaan we daar nog een keer over spreken.

Minister Rutte:
Nee. Ik werk volgens het leerstuk "focus boven synergie". Willen we die epische klus van het klimaatvraagstuk echt oplossen, dan moeten we ons volgens mij houden aan de ene indicator die we daarvoor hebben.

Ik ben het niet eens met de motie op stuk nr. 28. Het kabinet meent dat de RVU-heffing bij Defensie wel degelijk terecht wordt geheven, dus daar gaan we mee door. De motie op stuk nr. 28 wordt ontraden.

Voorzitter. De motie op stuk nr. 29 krijgt oordeel Kamer. Dit is staand beleid dat is vastgelegd in ons in Integraal Afwegingskader voor beleid en regelgeving. De verplichte kwalificatie-eis "effect op ontwikkelingslanden" biedt een handleiding voor beleidsmedewerkers en wetgevingsjuristen om te letten op belangrijke zaken bij de introductie van nieuw beleid, wet- of regelgeving, maar ook bij de vraag wat te doen indien naar verwachting effecten op ontwikkelingslanden optreden. Het besluit om de kwaliteitseis te introduceren, is gecommuniceerd in de brief van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, van 18 mei vorig jaar. Ik geef deze motie dus oordeel Kamer.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de minister van Binnenlandse Zaken.

Minister Ollongren:
Dank u wel, voorzitter. Voor wie de administratie goed heeft bijgehouden, en ik hoop dat ik dat ook heb gedaan, geldt dat er nog één motie ligt, de motie op stuk nr. 21. Maar ik heb nog een paar vragen gekregen die ik eerst wil beantwoorden.

Allereerst de opmerking van de heer Van 't Wout, die zei: ik heb grote zorgen over de informatiebeveiliging en ik vond de toezegging van de minister eigenlijk niet ver genoeg gaan. Ik wil hier in de tweede termijn de urgentie in mijn woorden leggen die ik wél voel bij dit onderwerp, want natuurlijk is de informatiebeveiliging ongelofelijk belangrijk. Natuurlijk trek ik het me aan en trekt het hele kabinet het zich aan als die informatiebeveiliging niet op orde is. Ik heb verwezen naar een stuk dat inderdaad wat breder is dan alleen de informatiebeveiliging. Ik heb ook verwezen naar een AO dat daar binnenkort over zal worden gehouden. Laat ik dan ook hier zeggen, en meteen toezeggen, om ook nog in een brief aan de Kamer te melden dat het echt gaat over het niet alleen weten wat er mis is, maar ook welke concrete acties we ondernemen om te zorgen dat het op orde komt.

Dus als ik zeg dat we aan de slag zijn met het rijksbreed in kaart brengen van de kwetsbaarheden in de ICT-systemen, dan willen we daar meteen ook de stap bij zetten om de feitelijke veiligheid te verbeteren. Nogmaals, als ik net niet urgent genoeg was, dan leg ik die urgentie nu in mijn woorden en doe ik datgene wat de heer Van 't Wout vroeg, namelijk een brief hierover toezeggen, zodat het voor de Kamer nog inzichtelijker wordt welke concrete acties daar dan bij horen.

De heer Slootweg vroeg eigenlijk om dezelfde urgentie Hij zal dat terugvinden in de brief die de Kamer bereikt voor 3 juli.

Ik dank het CDA overigens voor het accorderen van het twee keer per jaar rapporteren.

Ik zeg de heer Sneller toe dat ik de Kamer zal informeren over de wijze van het samenstellen van de sollicitatiecommissies voor de schalen 14 en hoger.

Tot slot de motie op stuk nr. 21 van de heer Bruins c.s. Wij hebben daar in eerste termijn even over gesproken. Ik vind de motie zeer sympathiek en ik laat het oordeel over de motie graag aan de Kamer.

De voorzitter:
Dank u wel. Daarmee zijn wij aan het einde gekomen van dit Verantwoordingsdebat. Ik dank de minister-president, de minister van Binnenlandse Zaken, de Kamerleden, de mensen op de publieke tribune en anderen die dit debat hebben gevolgd.

De beraadslaging wordt gesloten.

De voorzitter:
We zullen volgende week dinsdag over de ingediende moties stemmen.

Sluiting

Sluiting 19.38 uur.